آیا خمس فقط متعلق به غنيمت هاى جنگى است؟

پرسش:
برخى از اهل سنّت مى گويند خمس مربوط به غنيمت هاى جنگى است و شامل درآمدهاى ساليانه نمى شود، آيا اين حرف درست است؟
پاسخ:
با سلام  و عرض ادب
 با مراجعه به كتب لغت در مى يابيم كه كلمه «غنيمت» در آيه 41 سوره انفال ـ كه ذكر آن گذشت ـ تنها در غنيمت هاى جنگى به كار نمى رود؛ بلكه هر درآمدى را شامل مى گردد.
راغب اصفهانى ـ لغت شناس معروف ـ مى نويسد: «غنيمت از ريشه غَنَم به معناى گوسفند گرفته شده (برآمده از غنم)؛ سپس در هر چيزى كه انسان از دشمن يا غير دشمن مى آورد، به كار رفته است.»[1]
در كاربردهاى معمولى زبان عربى ـ و حتى زبان فارسى ـ نيز كلمه «غنيمت» به فراوانى درباره هرگونه درآمد و فايده اى به كار مى رود.[2]
در نتيجه، آيه مربوط به خمس نيز فقط درباره غنيمت هاى جنگى نبوده و هر نوع درآمدى را شامل مى گردد.
بسيارى از مفسران نيز صريحاً بيان كرده اند كه غنيمت در اصل، معناى وسيعى دارد و هرگونه بهره و فايده اى را در بر مى گيرد. تنها برخى مفسران اهل سنت اند كه مى گويند: چون آيات قبل و بعد آيه خمس در زمينه جهاد وارد شده، اين موضوع قرينه مى گردد كه آيه خمس نيز مربوط به غنائم جنگى باشد. امّا بايد توجّه داشت كه شأن نزول آيات و سياق عبارات قبل و بعد يك آيه، به عموميت و كليت آن آيه لطمه نمى زند. به عبارت روشن تر مانعى ندارد كه آيه، معنايى عمومى و كلّى داشته باشد و در عين حال، در زمينه غنايم جنگى كه تنها نوعى از غنيمت است، نازل شده باشد. اين روش، در قرآن و سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)بسيار فراوان است. مثلاً آيه 7 سوره حشر كه مى فرمايد: (و ما ءاتاكُمْ الرَّسولُ فَخُذوهُ و ما نَهاكُم عَنهُ فَانتَهوا؛ هرچه پيامبر براى شما
مى آورد بگيريد و هرچه از آن نهى مى كند، خوددارى كنيد.) مربوط به حكم كلى و عمومى پيروى از فرمان هاى پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) است؛ امّا مورد نزول آن، اموالى است كه بدون جنگ از دشمن به دست مى آيد.
حتّى اگر فرض كنيم آيه خمس، تنها مربوط به غنيمت هاى جنگى است، در اين صورت هم نمى توانيم بگوييم خمس، درآمدهاى ساليانه را دربر مى گيرد؛ زيرا بر اساس روايات معتبر، اين گونه غنيمت ها نيز خمس دارند احكامى كه قرآن بيان داشته، نسبت به كلّ احكام اسلامى خيلى زياد نيست و ما براى شناخت اين احكام، بايد به احاديث معتبر رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) و اهل بيت ايشان(عليهم السلام) مراجعه كنيم.
منابع اجتهاد و استنباط احكام دين، تنها در قرآن خلاصه نمى شود و روايات و عقل و اجماع نيز جزو منابع احكام اسلامى اند. از اين رو، هيچ كس، به اين بهانه كه تعداد ركعات نماز يا انواع نمازهاى واجب در قرآن نيامده، از خواندن آن شانه خالى نمى كند.
به هر حال، حتّى با قبول اين احتمال كه «غنيمت» در آيه اختصاص به غنيمت جنگى دارد نيز مى توانيم ثابت كنيم كه خمس، تنها به اين گونه فايده ها مربوط نمى شود و ديگر انواع درآمدها ـ از جمله درآمد ساليانه ـ را نيز شامل مى گردد.[3]

[1]. مفردات راغب، ص 615، نشر دارالقلم، سوريه.
[2]. همان.
[3]. ر.ك: تفسير نمونه، آية الله مكارم شيرازى و ديگران، ج 7، ص 175، دارالكتب الاسلاميه ؛ تفسير الميزان، علاّمه طباطبايى(قدس سره)، ج 9، ص 85، انتشارات اسلامى.