آیا فرشتگان اختیار دارند؟

پرسش:

مهتاب: سلام...!

خوب هستید؟انشاالله همیشه صبر و حوصله و فرصته پاسخ گویی رو داشته باشید!

راستش میخواستم بپرسم آیا فرشتگان توانایی سرپیچی از دستورات خدا و به اصطلاح با اختیار عمل کردن رو دارند؟

آخه داشتم به فطرس فکر میکردم و اینکه چی شد که خدا از عرش به فرش فرستاد و اون هم در زمین موند تا تولد امام حسین(ع) و باقی داستان...

ببخشید که مزاحم شما شدم!

*التماس دعا*

پاسخ:

سلام و عرض احترام.

ممنونم از حضورتون و سوال خوبتون.

ان شالله دعا کنید خداوند این توفیق رو به ما بدهند و کمکمون کنند.

در مورد سوالتون در ابتدا بحث اختیار فرشته ها رو عرض میکنم و بعد به قضیه فطرس می پردازیم که ببینیم درست هست یا نه؟

 آنچه از قرآن مجید استفاده می شود این است که ملائکه موجوداتی بیرون از حس ودارای وجود و شعور و اراده مستقل هستند . این موجودات مستقل دارای ایمان بوده، اعمال ورفتارشان از سر شعور واراده تحقق می یابد.

خدای متعال در قرآن کریم می فرماید:

مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ (6 تحریم) فرشتگانى كه هرگز خدا را در آنچه دستورشان مى‌‏دهد نافرمانى ننموده بلكه هر چه مى‌‏گوید عمل مى‌‏كنند.

دقت در آیه بالا دو نکته را روشن می کند:

1-فرشتگان دارای اراده و اختیار هستند. چون اگر این گونه نبودند، معنا نداشت به آن ها امر شود. و امر به موجودی تعلق می گیرد که اختیار داشته باشد. همچنان که اگر اختیار نداشتند، سخن از معصیت درباره آن ها نیز بی معنا می شد.

2-اراده آن ها بر خلاف نوع انسان، هرگز به گناه تعلق نمی گیرد. و همیشه مطابق دستور خدا عمل می کنند.

شاید راز اینکه فرشتگان گناه نمی کنند، در این باشد که آن ها دعوتی به سوی گناه ندارند که آن را پاسخ بگویند:

رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى رَكَّبَ الْعَقْلَ فِی الْمَلَائِكَةِ بِدُونِ الشَّهْوَةِ وَ رَكَّبَ الشَّهْوَةَ فِی الْبَهَائِمِ بِدُونِ الْعَقْلِ وَ رَكَّبَهُمَا جَمِیعاً فِی بَنِی آدَمَ ‏( مشكاة الأنوار فی غرر الأخبار ص 251 ) امام صادق (ع) می فرمایند: خداوند متعال عقل بدون شهوت را در فرشتگان قرار داد، و شهوت بدون عقل را در حیوانات، و عقل و شهوت را در انسان.

برای جواب مساله از نظر فلسفی نیز باید دقت کنیم که هر چقدر وجود به تجرد نزدیک تر باشد، از عقل و اراده بالاتری برخوردار است. و طبق فلسفه، فرشتگان مجرد محض هستند. در حالی که انسان اگر چه مجرد است اما در مقام فعل، وابسته به ماده شده و در نتیجه، اراده و اختیار فرشته با اولویت اثبات می شود.

لذا دوست عزیز درست است كه فرشتگان بر اساس متون اسلامى و آیات قرآن، نمی توانند برخلاف وظیفه ‏اى كه دارند اقدام كنند. بنابراین اختیار به معنای مصطلح در بین ما انسان‏ها، در آنها مطرح نیست؛ چون انسان مخیر است؛ یعنى، می ‏تواند انجام دهد و می ‏تواند انجام ندهد.

ولی از طرفى جبر نیز به معناى سلب اختیار از موجودى است كه شأن اختیار را داشته باشد؛ مثلاً اگر انسانى را وادار كنند كه كارى را برخلاف میل خودش انجام دهد، او را مجبور ساخته ‏اند. بنابراین در فرشتگان جبر هم مطرح نیست.

البته براى اختیار معناى دیگرى نیز هست كه فرشتگان را هم شامل می ‏شود و آن این كه كارى را كه انجام می دهند، از روى میل و رغبت است؛ بدون آن كه از سوى عامل دیگرى تحت فشار قرار بگیرند. بنابراین تسبیح و تقدیس فرشتگان اختیارى است و آنچه را می كنند، در كمال میل و رغبت انجام می دهند.

شهید مطهری در مورد بعضی از ملائکه می‏گوید:"بعضی از ملائکه را در اخبار و احادیث، ملائکه ذمّی می‏گویند. موجوداتی هستند نامریی، اما شاید خیلی به انسان شبیهند، یعنی تکلیف می‏پذیرند، احیاناً تمرد می‏کنند. حقیقت این‏ها بر ما روشن نیست و لهذا در بعضی اخبار راجع به بعضی از ملائکه دارد که تمرّد کرد و بعد مغضوب واقع شد".(علیرضا رجالی تهرانی، فرشتگان، ص 122، به نقل از مرتضی مطهری، توحید، ص 342.)

اما داستان فطرس ملک را که بعضى از کتاب ها آورده اند، در یکى از جزیره هاى دری، بال و پرش بر اثر کندى و سستى در انجام امر الهى شکسته شد و به برکت امام حسین(ع) خداوند دوباره به او بال عطا کرد و به آسمان رفت، بعضى از بزرگان در صحت این حدیث خدشه کرده اند.

عده‏اى از بزرگان معتقدند، داستان فطرس با آیات صریح قرآن كه ویژگی ‏هاى فرشتگان را برشمرده، آن‏ها را بندگان مطیع و كریم و شایسته خداوند معرفى می ‏كند و از هر نوع سرپیچى و نافرمانى پیراسته می ‏داند، سازگارى ندارد؛ پس باید این گونه روایات را نادرست شماریم؛ و به فرض درستی ‏شان، بدان سبب كه نكته‏اى فراتر از ادراك ما دارند، باید علمش را به اهلش یعنى اولیاى برگزیده الاهى واگذاریم و خود را در فهم آن ناتوان بدانیم.

در مقابل عده‏ اى بر این باورند كه فرشتگان اصناف و درجه ‏هاى گوناگون دارند. گروهى مقرّبند و گروهى در درجه پایین‏تر جاى گرفته‏ اند. آیاتى كه هر گونه نافرمانى و سرپیچى را از فرشتگان نفى می كنند، به فرشتگان مقرب مربوط است. فطرس از فرشتگان مقرب نبود تا از هر نوع سركشى پیراسته باشد؛ به ویژه آن كه تخلّف و سرپیچى فطرس در برخى روایات كندى و سستى ورزیدن خوانده شده كه نوعى ترك اولى است نه گناه. چنان كه پیامبران(ع) نیز درجات مختلف دارند: «تلك الرسل فضّلنا بعضهم على بعض؛8 بعضى پیامبران را بر بعضى برترى بخشیدیم.»

علامه طباطبائى(ره) مى گوید: (باید دانست که تمام گروه هاى فرشتگان، به تصریح قرآن و روایات متواتر، معصوم اند. تنها در پاره اى از روایات مانند قصه فطرس، خلاف این معنا بیان شده است. این روایات علاوه بر این که خبر واحدند، خالى از ابهام نیز نیستند(علامه طباطبائى، رسائل توحیدى، ص193