آیا سعادت و شقاوت انسانها از بدو تولد تعیین شده است؟

پرسش:

اين كه مي‏گويند خوبي و بدي انسان‏ها به ذاتشان مربوط مي‏شود و از همان بدو تولد معين شده است درست مي‏باشد؟

پاسخ:

با سلام و ادب

از آيات و روايات استفاده مي‏شود كه شقاوت ذاتي به اين معني كه لازمه آفرينش انسان باشد و از روز تولد، سرنوشت او را در زندگي معين كند، منتفي است. قرآن مجيد فطرت انسان را پاك و بي‏آلايش مي‏داند كه با حس خداشناسي و ميل به ايمان و نفرت از گناه عجين شده است. آن جا كه مي‏فرمايد:

"خداوند ايمان را محبوب شما ساخت و آن را در دل‏هايتان بياراست و كفر و گناه و بدي‏ها را زشت و نفرت‏انگيز گردانيد".(1)

به قول حافظ:

اين همه مهر و وفايي كه ميان من و توست

با خود آوردم از آن جا نه به خود بربستم

پيامبر اكرم (ص) مي‏فرمايد: "هر نوزادي با فطرت پاك زاييده مي‏شود و اين پدر و مادرند كه او را يهودي يا نصراني بار مي‏آورند". (2) البته اين سخنان به معناي آن است كه انسان ذاتاً گرايش به نيكي و خوبي را دارد، نه اين كه خوبي در ذات انسان سرشته شده باشد و انسان قدرت و يا گرايش به انجام كار بد نداشته باشد.

امام علي (ع) مي‏فرمايد: "دل جوان مانند زميني است كه خالي از هر گياهي مي‏باشد. هر بذري كه در آن افشانده شود مي‏پذيرد".(3) اعتقاد به شقاوت و سعادت ذاتي، به جبر منتهي مي‏شود، زيرا مفهومش آن است كه صاحبان اخلاق بد و خوب قادر به تغيير آن نيستند و بر انجام كار بد يا خوب مجبورند، در حالي كه به نظر قرآن كريم انسان موجودي است مختار. آياتي كه بر ارسال پيامبران و آزمايش انسان و تشويق به تهذيب اخلاق تأكيد دارد، بر اين امر دلالت مي‏كند.

ممكن است به روايتي از پيامبر (ص) استشهاد شود كه فرموده‏اند: "انسان بدبخت در رحم مادر بدبخت است".(4) ولي معناي حديث فوق آن است كه سعادت و شقاوت هر كسي به عوامل موروثي و تربيتي بستگي دارد. (5) البته عوامل مختلف مانند: وراثت و محيط و فرهنگ بر خوب يا بد شدن انسان تأثير مي‏گذارد اما اراده آدمي حرف آخر را مي‏زند. و يا به معناي آن است كه خدا از پيش مي‏داند چه كسي با اختيار خود راه خوب يا بد را انتخاب خواهد كرد.

1. حجرات (49)، آيه 7.
2. بحارالانوار، ج 2، ص 87.
3. نهج البلاغه، نامه 31.
4. بحارالانوار، ج 5، ص 9.
5. ر. ك: محمد تقي فلسفي، كودك، ج 1.