آیا مردان بر زنان برترى دارند؟

پرسش:
 از جمله پايانى آيه 228 سوره بقره كه مى فرمايد: «وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرِجَةٌ»؛ مردان بر زنان برترى دارند، برمى آيد كه خداوند متعال مقام مرد را برتر از مقام زن قرار داده است. اين مسئله چگونه با برابرى مرد و زن سازگارى دارد؟
پاسخ:

با سلام و ادب

از نگاه مفسران، اين جمله با توجه به تفاوت مسئوليت اين دو قشر گفته شده و تداعى كننده اين ضرب المثل معروف است: «هركه بامش بيش، برفش بيشتر»؛ از اين رو براى رسيدن به پاسخى مناسب بايد به اجمال به محتواى آيه مورد پرسش، نظر افكند.
خداوند متعال مى فرمايد: «وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِى أَرْحامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِى ذلِكَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِى عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»؛ زنان مطلّقه بايد به مدت سه مرتبه عادت ماهانه ديدن [و پاك شدن] انتظار بكشند [و عدّه نگه دارند ]و اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند براى آنها حلال نيست كه آنچه را خدا در رحِم هاى شان آفريده، كتمان كنند و همسران شان براى باز گرداندن آنها [و از سر گرفتن زندگى زناشويى] در اين مدت [از ديگران] سزاوارترند، در صورتى كه [به راستى ]خواهان اصلاح باشند و براى آنان، همانند وظايفى كه بر دوش آنها است، حقوق شايسته اى قرار داده شده و مردان بر آنان برترى دارند و خداوند، توانا و حكيم است.
در آيه پيشين سخن از طلاق بود و در اين آيه، بخشى از احكام طلاق يا آنچه مربوط به آن است، بيان مى شود:
نخست درباره عدّه مى فرمايد: «زنان مطلّقه بايد به مدت سه مرتبه عادت ماهيانه ديدن [و پاك شدن ]انتظار بكشند [و عدّه نگه دارند].»
دومين حكم، اين است: «براى آنها حلال نيست كه آنچه در رحم دارند، كتمان كنند، اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند.»
قابل توجه اينكه، آغاز و پايان ايام عدّه را كه معمولاً خود زن مى فهمد نه ديگرى، بر عهده او گذاشته و گفتار او را سند قرار داده است. امام صادق (عليه السلام) در تفسير آيه بالا مى فرمايد: خداوند سه چيز را به زنان واگذار كرده است: عادت ماهانه، پاك شدن و حامله بودن.(1)
از اين آيه نيز مى توان به طور اجمالى اين معنى را استفاده كرد؛ زيرا مى فرمايد: براى زن جايز نيست آنچه را خداوند در رحم او آفريده، كتمان كند و برخلاف واقع سخن گويد؛ يعنى سخن او مورد قبول است.
سومين حكمى كه از آيه استفاده مى شود، اين است كه شوهر در عدّه طلاق رجعى، حق رجوع دارد: «همسران آنها براى رجوع به آنها و از سر گرفتن زندگى مشترك در اين مدت، از ديگران سزاوارترند؛ اگر خواهان اصلاح باشند.»
در واقع هنگامى كه زن در عده طلاق رجعى است، شوهر مى تواند بدون هيچ گونه تشريفاتى، زندگى زناشويى را از سر گيرد و اين معنى با هر سخن يا عملى كه به قصد بازگشت باشد، حاصل مى شود، منتها اين حقيقت را با جمله «إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً» بيان كرده كه بايد هدف از رجوع و بازگشت، اصلاح باشد، نه همچون دوران جاهليت كه مردان با سوء استفاده از اين حق، زنان را تحت فشار قرار مى دادند و آنان را در حالتى ميان داشتن شوهر و مطلقه بودن، نگه مى داشتند.
چهارمين حكم آن است كه مى فرمايد: «و براى زنان همانند وظايفى كه بر دوش آنها است، حقوق شايسته اى قرار داده شده و مردان بر آنها برترى دارند.»
به گفته طبرسى در مجمع البيان، اين جمله از كلمات جالب و جامعى است كه فوايد بسيارى دارد(2) و در واقع بحث را به مسائل مهم ترى، فراتر از طلاق و عدّه مى كشاند و به مجموعه حقوق زناشويى مردان و زنان اشاره مى كند و مى گويد: «همان گونه كه براى مرد، حقوقى بر عهده زنان گذاشته شده، زنان نيز حقوقى بر مردان دارند كه موظف هستند آن ها را رعايت كنند؛ زيرا در اسلام هرگز حقى يك طرفه نيست و هميشه به صورت متقابل است.»
واژه «معروف» كه به معناى كار نيك، شناخته شده، معقول و منطقى است، در اين سلسله آيات تكرار شده است (از آيه مورد بحث تا 241) تا هشدارى به مردان و زنان باشد كه هرگز از حق خود سوء استفاده نكنند؛ بلكه با احترام به حقوق متقابل يكديگر، در تحكيم پيوند زناشويى و جلب رضاى الهى بكوشند.
جمله «وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ» در حقيقت، تكميلى است بر آنچه درباره حقوق متقابل زن و مرد گفته شد؛ در واقع، مفهومش اين است كه بايد ميان زن و مرد عدالت برقرار شود و رعايت عدالت در رسيدن هر يك از آن دو به حقوق شرعى و عرفى است كه با كلمه معروف بر آن تأكيد شده است. معروف يعنى چيزى كه مردم آن را پسنديده بدانند؛ البته مردمى كه از راه فطرت و از حد نظام خلقت منحرف نشده باشند.
يكى از احكام چنين اجتماعى اين است كه تمامى افراد و اجزاى اجتماع در هر حكمى برابر و مساوى باشند ؛ يعنى احكامى كه عليه يا به نفع ايشان است، برابر باشد.
البته اين تساوى را بايد با حفظ موقعيت و نقشى كه افراد در اجتماع دارند،رعايت كرد؛ از اين رو فردى كه در شئون مختلف حيات اجتماع تأثير دارد، بايد با فردى كه به آن اندازه تأثير ندارد، فرق داشته باشد؛ براى مثال بايد براى شخصى كه بر اجتماع حاكم است، حكومتش و براى عالِم، علمش و براى كارگر نيرومند، نيرومندى اش و براى ضعيف، ضعفش در نظر گرفت، آن گاه تساوى را ميان آنان اعمال كرد و حق هر صاحب حقى را به او داد.
اسلام بر همين اساس، احكامى را به ضرر يا نفع زن قرار داده و احكامى را كه به نفع يا عليه او است، مساوى ساخته و در عين حال، شأنى را كه زن در زندگى اجتماعى دارد يا تأثيرى را كه او در زندگى زناشويى و بقاى نسل دارد، در نظر گرفته و معتقد است كه مردان در زندگى زناشويى نقشى بيشتر و برتر دارند و منظور از درجه، همان نقش برتر و بيشتر است.
بنابراين، جمله «وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ» ،قيدى است كه جمله قبلى را كامل مى كند و به همراه جمله پيشين، يك معنا را مى رساند؛ يعنى خداى تعالى ميان زنان مطلّقه با مردان شان مساوات را رعايت كرده، در عين حال به سبب نقش بيشترى كه مردان در زندگى دارند، درجه و منزلت بيشترى براى آنان منظور داشته و آن مقدار نقش، بيشتر به قوام اقتصاد خانواده بازمى گردد كه تكليفى افزون بر تكليف هاى ديگر مرد است؛ به همين سبب، خداوند حق رجوع را به مرد داده است؛ بنابراين هركس وظيفه اى را به عهده گيرد، طبيعتا حقى را هم پيدا خواهد كرد و چون مرد، وظيفه اقتصاد خانواده و نفقه زن را بر عهده دارد، طبيعى است كه امتياز رجوع نيز به دست او باشد؛ بدون آنكه آيه مورد بحث، دلالتى بر برترى مرد بر زن ـ از لحاظ مقام انسانى ـ داشته باشد، بلكه بر اين مسئله دلالت دارد كه مرد به سبب نقش بيشترش در امور اداره خانواده، از امتياز بيشترى برخوردار است.(3)

1. مجمع البيان، ج 1، ص 326 ذيل آيه مورد بحث.
2. مجمع البيان، ج 1، ص 327.
3. تفسير نمونه، ج 2، ص 154؛ الميزان، ج 2، ص 349؛ تفسير نور، ج 1، ص 361؛ تفسير هدايت، ج 1، ص 375.