در كدام آيه به اهميت پرداخت زكات، اشاره شده؟

پرسش:
در كدام آيه قرآن كريم به ضرورت و اهميت پرداخت زكات، اشاره شده؟و علّت آن چيست؟
پاسخ:

با سلام
 زكات در قرآن به چند معنى آمده است كه مهم ترين معنى آن، زكات مالى و پرداخت مقدارى از اموال به نيازمندان است. زكات به معناى عام شامل زكات واجب و صدقه (زكاة مستحب) مى شود، ولى هرگاه كلمه زكات در فقه و احكام اسلامى گفته مى شود، مقصود از آن، زكات به معناى خاص يعنى زكات واجب است. «زكات» به اين معنا عبارت است از حق مالى كه در وجوب آن نصاب شرط است و ساليانه بر اموال مسلمانان تعلق مى گيرد. اين اموال طبق نظر اكثر فقها عبارت است از: گندم، جو، خرما، كشمش، طلا، نقره، گوسفند، گاو و شتر. و موارد مصرف آن را قرآن كريم به صراحت ذكر كرده است.[1]
قرآن كريم در آيات فراوانى زكات را مطرح كرده است كه آن آيات عبارتند از:
سوره ها و آيات بقره/43، 83، 110، 177 و 277؛ نساء/77 و 162؛ مائده/12 و 55؛ اعراف/156؛ توبه/5، 11، 18، 71؛ كهف/81؛ مريم/13، 31 و 51؛ انبياء/21؛ حج/22 و 78؛ مؤمنون/4؛ نور/37 و 56؛ نمل/3؛ روم/39؛ لقمان/4؛ احزاب/33؛ فصلت/7؛ مجادله/13؛ مزمل/20؛ بيّنه/5.[2]
زكات از فروع دين و مانند نماز واجب است و قرآن كريم در اغلب موارد وجوب آن را پس از ذكر وجوب نماز، يادآور شده است؛ چنان كه در سوره نور، آيه 56 آمده است و اين نشانه اهميت اين فريضه الهى است.
بخشى از فلسفه و حكمت وجوب زكات در قرآن و بخشى از آن در روايات آمده است. خداوند متعال در سوره توبه پس از اين كه به پيامبر دستور گرفتن زكات مى دهد، به دو قسمت از فلسفه اخلاقى و روانى و اجتماعى زكات اشاره كرده، مى فرمايد: تو با اين كار آنان را پاك مى كنى و نمو مى دهى (تُطَهِّرهَم وَ تُزكّيهِم بها) آنان را از رذائل اخلاقى، از دنيا پرستى و بخل پاك مى كنى، و نهال نوع دوستى و سخاوت و توجه به حقوق ديگران را در آنان پرورش مى دهى.از اين گذشته، مفاسد و آلودگى هايى كه در جامعه به سبب فقر و فاصله طبقاتى و محروميت گروهى از جامعه به وجود مى آيد با انجام اين فريضه الهى بر چيده مى شود و صحنه اجتماع از اين آلودگى ها پاك مى شود. و نيز همبستگى اجتماعى و پيشرفت اقتصادى در سايه اين گونه برنامه ها تأمين مى گردد. همچنين، پرداخت زكات، باعث نزول رحمت الهى مى شود چنان كه خداى متعال مى فرمايد: (فَسَاَكتُبُها لِلَّذينَ يَتَّقونَ و يُؤتونَ الزَّكوةَ؛[3]و به زودى رحمتم را براى كسانى كه پرهيزكارى مى كنند و زكات مى دهند مقرر مى دارم.)
بنابراين، زكات هم پاك كننده فرد و اجتماع است و هم نمودهنده بذرهاى فضيلت در افراد و هم سبب پيشرفت جامعه، و اين رساترين تعبيرى است كه درباره زكات مى توان گفت: از يك سو آلودگى ها را مى شويد و از سوى ديگر تكامل آفرين است.[4]
روايات اسلامى نيز بر اهميت و وجوب اداى زكات تأكيد كرده اند؛ از جمله: امام باقر(عليه السلام) فرمود: «فَرَضَ اللّهُ الزَّكاةَ مَعَ الصَلاةِ؛ خداوند زكات را با نماز واجب كرده است.»[5] امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «از جمله وصاياى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)به امام على(عليه السلام)اين بود كه فرمود: «اى على! ده طايفه از اين امت به خداوند بزرگ كافر شده اند و يكى از اين ده گروه كسانى هستند كه زكات نمى پردازند؛ سپس فرمود: «اى على! هر كس قيراطى [مقدار بسيار كمى] از زكات مالش را نپردازد مؤمن و مسلمان نيست و ارزشى در پيشگاه خداوند ندارد ...» [6]
حضرت موسى بن جعفر(عليه السلام) فرمود: «اموال خود را به وسيله زكات حفظ كنيد.»[7]
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «خداوند بزرگ براى فقيران در اموال اغنيا فريضه اى قرار داده كه جز با اداى آن شايسته ستايش نيستند و آن زكات است كه به وسيله آن، ...نام مسلمان بر آنان گذارده مى شود.»[8]
افزون بر اين، با پرداختن زكات در جامعه اسلامى، مسلمانى فقير و نيازمند باقى نخواهد ماند؛ چنان كه امام صادق (عليه السلام) فرمود: «اگر همه مردم زكات اموال خود را بپردازند، مسلمانى فقير و نيازمند، باقى نخواهد ماند و مردم، فقير و محتاج و گرسنه و برهنه نمى شوند؛ مگر به سبب گناه ثروتمندان.»[9]
با توجه به آنچه گذشت مى توان موارد زيرا را از جمله فلسفه ها و حكمت هاى وجوب زكات برشمرد:
1. پاك كردن جامعه از رزايل اخلاقى از جمله دنيادوستى و پرورش فضايل اخلاقى در پرداخت كننده زكات
2. ايجاد عدالت اقتصادى در جامعه اسلامى
3. فقرزدايى و ريشه كنى فقر از جامعه چنان كه امام صادق در اين باره فرمود: خداوند متعال در اموال ثروتمندان به اندازه اى كه كفاف نيازمندان را بدهد (و آنان را بى نياز كند) زكات قرار داده است و اگر خداوند مى ديد اين مقدارى كه واجب فرموده ناكافى است، مقدار زكات را مى افزود.[10]
4. حفظ اموال به وسيله زكات چنانكه روايت آن گذشت.
5. تقويت مالى حكومت اسلامى.
6. با توجه به راه هاى مصرف هشت گانه زكات، مى توان به برخى ديگر از فلسفه هاى وجوب زكات پى برد. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: (اِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلفُقَرآءِ و المَسـكينِ و العامِلينَ عَلَيها والمُؤَلَّفَةِ قُلوبُهُم وفِى الرِّقابِ والغارِمينَ وفى سَبيلِ اللّهِ و ابنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللّهِ و اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ؛[11]زكات ها مخصوص فقيران و مساكين و كاركنانى است كه متصدى (جمع آورى و تقسيم) آن هستند و كسانى كه براى جلب محبّت آن ها اقدام مى شود و براى آزادى بزرگان و (اداى قرض) بدهكاران و در راه تقويت دين خداوند و در راه ماندگان اين واجبى از سوى خداوند است و خداوند دانا و حكيم است.)

[1]. توبه/60.
[2]. ر.ك: المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، محمدفؤاد عبدالباقى، ص 331 و 332.
[3]. اعراف/156.
[4]. ر.ك: تفسير جامع آيات الاحكام، زين العابدين قربانى، ج 3، ص 232 ـ 233.
[5]. وسائل الشيعه، شيخ حرّ عاملى، ج 9، ص 13.
[6]. همان، ص 34.
[7]. وسايل الشيعه، شيخ حرّ عاملى، ج 9، ص 23.
[8]. همان، ص 32.
[9]. همان، ص 12.
[10]. علل الشرايع، ج 2، ص 369.
[11]. توبه/60.