بيع با ربا چه تفاوتى دارد كه ربا حرام و بيع حلال است؟

پرسش:
با توجه به آيه 275 سوره بقره، بيع با ربا چه تفاوتى دارد كه ربا حرام شده و بيع حلال است؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب
 در آيه هاى متعددى به مسأله ربا اشاره شده است؛ امااز همه مبسوط تر سوره بقره آيات 275 ـ 279 است. در آيه 275 خداوند مى فرمايد: (اَلَّذينَ يأكُلونَ الرِّبا لايَقومونَ اِلاّ كَما يَقومُ الَّذى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيطانُ مِنَ المَسِّ ذلِكَ بِاَنَّهُم قالوا اِنَّمَا البَيعُ مِثلُ الرِّبا و اَحَلَّ اللّهُ البَيعَ و حَرَّمَ الرِّبا فَمَن جاءَهُ مَوعِظَةٌ مِن رَبِّهِ فَانتَهى فَلَهُ ماسَلَفَ و اَمرُهُ اِلَى اللّهِ و مَن عادَ فَاُولئِكَ اَصحابُ النّارِ هُم فيها خالِدون؛ و كسانى كه ربا مى خورند برنمى خيزند مگر مانند كسى كه بر اثر تماس شيطان ديوانه شده و نمى تواند تعادل خود را حفظ كند [گاهى زمين مى خورد گاهى بپا مى خيزد]اين براى آن است كه گفتند بيع هم مانند ربا است در حالى كه خدا بيع را حلال كرده و ربا را حرام [زيرا فرق ميان اين دو بسيار است]و اگر كسى اندرز الهى به او برسد و [از رباخوارى]خوددارى كند سودهايى كه در سابق [قبل از نزول حكم تحريم] به دست آورده مال او است و كار او به خدا واگذار مى شود اما كسانى كه بازگردند [و مجدداً مرتكب اين گناه شوند] اهل آتش خواهند بود و هميشه در آن مى مانند.)
«الّذين يأكلون الرّبوا ...» در اين فقره، اشاره شده به اين كه «مشى اجتماعى» رباخواران هم چون ديوانگان است؛ زيرا آنان هم چون ديوانگان فاقد تفكر صحيح اجتماعى هستند و حس تشخيص صحيح و قدرت بر تفكر منطقى را ندارند و خوب را بد و بد را خوب قلمداد مى كنند و بر اساس فطرت و عقل صحيح و سليم كه نبايد به ديگران كه احتياج دارند ظلم نكنند، حركت ندارند.[1]
برخى از مفسران نيز گفته اند منظور آن است كه رباخواران هنگام زندگى در جهان آخرت در شكل ديوانگان و مصروعان محشور مى شوند.»[2]
در جمله «ذلك بانهم قالوا ...» منطق رباخواران بيان شده است. آنان بر اثر فقدان تشخيص صحيح مى گويند بين ربا و معامله هيچ تفاوتى نيست و هر دو از انواع مبادله هستند كه دو طرف با اراده و اختيار خود، آن را انجام مى دهند.
قرآن پاسخ مى دهد اين منطق صحيحى نيست و نبايد آن ها را با هم اشتباه كرد. خداوند ربا را حرام و معامله را حلال كرده است.
برخى از تفاوت هاى بين آن دو عبارت است از:
1. در خريد و فروش معمولى هر دو طرف به طور يكسان در معرض سود و زيانند، ولى در «ربا» رباخوار هيچ گاه زيان نمى بيند.
2. در تجارت و معامله دو طرف در مسير «توليد و مصرف» گام برمى دارند، در صورتى كه رباخوار هيچ عمل مثبتى در اين زمينه ندارد.
3. با شيوع رباخوارى سرمايه ها در مسيرهاى ناسالم مى افتد، در حالى كه تجارت صحيح موجب گردش سالم ثروت است.
4. رباخوارى منشأ دشمنى ها و جنگ هاى طبقاتى است، در حالى كه تجارت صحيح چنين نيست.
جمله «فمن جائه موعظه من ربه فانتهى..» مى گويد كسانى كه پند و اندرز الهى در تحريم «ربا» به آنان برسد و از «رباخوارى» خوددارى كنند، سودهايى را كه قبل از نزول اين حكم گرفته اند از خود آن هاست و قانون عطف به ماسبق نمى شود؛ اما اگر كسى پس از اين اندرز با آن همه تأكيد در آيات مختلف، باز دست از اين عمل برندارد بايد عذاب دردناك و دايمى پروردگار را انتظار بكشد.[3]
در پاسخ هاى بعدى به برخى ديگر از حكمت هاى تحريم ربا اشاره خواهد شد.

[1]. ر.ك: تفسير الميزان، علامه طباطبايى، ج 2، ص 410.
[2]. ر.ك: ربا: پيشينه تاريخى ربا، ربا در قرآن و سنت، انواع ربا و فرار از ربا، ص 129 ـ 154.
[3]. ر.ك: تفسير الميزان، ص 413 ـ 418.