چرا قرآن برخى حقوق اجتماعى زنان را متفاوت از مردان مى داند؟

پرسش:
 چرا قرآن برخى حقوق اجتماعى زنان را متفاوت از مردان مى داند؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب
 قبل از هر چيز اين تذكر لازم است كه آنچه حقيقت انسان را تشكيل مى دهد، نفس و روح انسانى است. از ديدگاه قرآن، زن و مرد از نفس واحده هستند؛ (يا اَيُّهَا النّاسُ اتَّقوا رَبَّكُمُ الَّذى خَلَقَكُم مِن نَفس واحِدَة وخَلَقَ مِنها زَوجَها وبَثَّ مِنهُما رِجالاً كَثيرًا و نِسآء؛ اى مردم، از پروردگارتان كه شمارا از نفس واحدى آفريد و جفتش را نيز آزاد آفريد و از آن دو، مردان و زنان بسيارى پراكنده كرد، تقوا داشته باشيد.)[1] بنابراين، حقيقت انسانى زن و مرد يكى بوده و هيچ يك بر ديگرى برترى ندارد.
به بيان قرآن، زن و مرد مكمل و نيازمند هم هستند. (و مِن ءايـتِهِ اَن خَلَقَ لَكُم مِن اَنفُسِكُم اَزواجاً لِتَسكُنوا اِلَيها وجَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً ورَحمَةً اِنَّ فى ذلِكَ لاَيات لِقَوم يَتَفَكَّرون؛ و از نشانه هاى او اينكه از نوع خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدان ها آرام گيرد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت] براى مردمى كه مى انديشند قطعاً نشانه هايى است.)[2] عمده تفاوت هايى را كه مى توان در نظر گرفت، عبارتند از: تفاوت هاى روحى ـ روانى كه خداوند زن را با عاطفه تر و مرد را عقلانى تر خلق كرده كه هر دو در كنار هم مكمل هم هستند؛ و تفاوت هاى جسمانى (مذكر و مؤنث بودن)؛ اما قرآن، در مسايل ارزشى هر دو را يكسان دانسته، ملاك برترى را تقواى بيش تر قرار مى دهد؛ چه زن باشد چه مرد. (يا اَيُّهَا النّاسُ اِنّا خَلَقنـكُم مِن ذَكَر و اُنثى و جَعَلناكُم شُعوباً و قَبائِلَ لِتَعارَفوا اِنَّ اَكرَمَكُم عِندَ اللّهِ اَتقاكُم اِنَّ اللّهَ عَليمٌ خَبير[3]اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملّت ملّت و قبيله و قبيله گردانيديم تا با يك ديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. بى ترديد، خداوند داناى آگاه است.)
خداوند در اعمال و رفتار، با مكلفان يكسان برخورد مى كند. (اَنّى لا اُضيعُ عَمَلَ عامِل مِنكُم مِن ذَكَر اَو اُنثى بَعضُكُم مِن بَعض ... ؛ من عمل هيچ صاحب عملى از شما را، از مرد يا زن، كه همه از يكديگرند، تباه نمى كنم ...)،[4] نزد خداوند، عمل صالح همراه با ايمان ملاك است؛ از هر كس كه باشد. (مَن عَمِلَ صالِحـًا مِن ذَكَر اَو اُنثى و هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً ولَنَجزِيَنَّهُم اَجرَهُم بِاَحسَنِ ما كانوا يَعمَلون؛ هركس ـ از مرد يا زن ـ كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاكيزه اى، حيات [حقيقى]بخشيم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى دادند پاداش خواهيم داد.)[5] بنابراين، بايد ميان مسايل حقوقى و ارزشى فرق گذاشت؛ قرآن، زن و مرد را در مسايل ارزشى يكسان دانسته؛ چون انسانيت آن ها مورد نظر است. اگر مى بينيم قرآن در جايى از مردان شايسته سخن مى گويد، (شخصيتى هم چون لقمان حكيم؛ لقمان/12)، در جايى ديگر از زنان شايسته نيز نام مى برد. (مثل: همسر فرعون، 11/تحريم و حضرت مريم(عليها السلام)؛ 43/آل عمران و ...) در اين زمينه، قرآن هم چنان كه همه حقايق را بيان كرده، از مقام والاى زن نيز دفاع و حقيقت وجودى شخصيت او را معرفى كرده است؛ اما در مسايل حقوقى، چون تفاوت هايى ميان زن و مرد وجود دارد و يكسان نيستند، به طور طبيعى حقوق اين دو نمى تواند يكسان باشد؛ ممكن است حقوقى مربوط به زنان باشد و مردان از آن بى بهره باشند و بالعكس.
قرآن با توجه به اختلاف تكوينى زن و مرد ـ جز در موارد مخصوص كه فرق گذاردن بين اين دو جنس لازمه وجود و ذات آنان است ـ تمام حقوقى را كه براى مردان قرار داده، براى زنان نيز مقرر كرده است و در مواردى كه براى يكى از اين دو جنس، حقوق بيش ترى قرار داده، وظايف بيش ترى نيز بر عهده او نهاده است. در زمينه
تساوى حقوق مى فرمايد: (و لا تَتَمَنَّوا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعضَكُم عَلى بَعض لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكتَسَبوا ولِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكتَسَبنَ ... ؛ و زنهار، آنچه را خداوند به [سبب]آن، بعضى از شما را بر بعضى [ديگر] برترى داده آرزو مكنيد. براى مردان از آنچه [به اختيار] كسب كرده اند بهره اى است و براى زنان [نيز] از آنچه [به اختيار] كسب كرده اند بهره اى است.[6] آرزو مكنيد چيزهايى را كه خداوند برخى را بر برخى ديگر به آن فزونى داده است. مردان را از آنچه به دست آورده اند؛ و زنان رااز آنچه كسب كرده اند بهره اى است.) در اين قسمت به بخشى از حقوق زنان در اسلام اشاره مى كنيم:
1. حقوق اجتماعى: از جمله حقوق اجتماعى، حقوق خانواده است؛ مثل: حق انتخاب همسر، مسكن، مهر، نفقه، حضانت اطفال تا سنين معين، حق دريافت اجرت براى كارهاى خانه و ... .
2. حق مالكيت به نحو استقلالى در كنار مردان؛ (لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمّا تَرَكَ الوالِدانِ والاَقرَبونَ ولِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمّا تَرَكَ الوالِدانِ والاَقرَبونَ مِمّا قَلَّ مِنهُ اَو كَثُرَ نَصيباً مَفروضاً؛ براى مردان، از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان [آنان] بر جاى گذاشته اند سهمى [خواهد بود]ـ خواه آن مال كم باشد يا زياد ـ نصيب هر كس مفروض شده است.)[7] مگر در مورد نذر در مسايل فقهى كه احكام خاص خود را دارد.
3. از نظر قرآن، حضور زن در اجتماع و بيرون از خانه در صورتى كه موجب اخلال در روابط خانوادگى و عفاف او نشده و شوهرش او را منع نكند، جايز است؛ چنان كه دختران شعيب چنين بودند.[8]
4. در اسلام، با توجه به لطافت روحى و جسمى زن كه مقتضاى آفرينش حكيمانه اوست، از برخى كارهاى سخت و دشوار همچون شركت در جهاد و قضاوت و ... ـ مگر در موارد خاص ـ معاف شده است؛ البته زن در برابر حقوقى كه دارد، وظايفى نيز دارد كه بايد به آن ها عمل كند كه در قرآن به بسيارى از آن ها اشاره شده است.[9]
از نظر اسلام زن و مرد هر دو از حقوق انسانى متساوى بهره مندند، اما به علت اين كه در جهات زيادى (خلقت و طبيعت) مشابه يك ديگر نيستند، در نتيجه از لحاظ بسيارى از حقوق و تكاليف و مجازات ها وضع مشابهى ندارند، و اين لازمه عدالت است.[10]
مردان در مقايسه با زنان به علت عهده دار بودن مسئوليت هاى اجتماعى بيش تر طبيعتاً حضور چشم گيرى در جامعه خواهند داشت، همان گونه كه در جامعه خود شاهد اين امر هستيم، و اين واقعيت با كم ترين تأمل در ميزان شاغلين آزاد (كسبه، رانندگان، كارگران و كارفرمايان، تاجران و سربازان و ...) قابل درك است، با اين حال نمى توان حضور زياد زنان را در جامعه خود ناديده انگاشت، در اين باره (حضور زنان در جامعه) گفتنى است كه: اسلام با اصل حضور آنان در جامعه مشروط به رعايت عفت و با حفظ حجاب و دورى از جلب توجه نامحرمان و ايجاد فتنه از طريق تحريك كردن مردان با نوع سخن و راه رفتن و نماياندن بدن و زينت ها و ... مخالفتى ندارد و آيه 30 سوره نور و آيات 52 ـ 59 سوره احزاب ناظر به اين واقعيت مى باشند.
در مواردى كه حضور زنان در جامعه عامل رشد و بالندگى و تقويت و تأييد نظام اسلامى باشد نه تنها نهى و توبيخى از طرف دين متوجه آن ها نبوده، بلكه عمل آن ها را ستوده و به آن تشويق مى نمايد، همچون دفاع فاطمه زهرا(عليها السلام) از ولايت اميرالمؤمنين(عليه السلام)در جامعه اسلامى آن روز، يا دفاع زينب كبرى(عليها السلام) و ديگر اسراى زن از حماسه خونين شهداى كربلا، و يا حضور فعال زنان جامعه اسلامى ايران در تظاهرات ميليونى زمان انقلاب و بعد از آن تا كنون در برابر دشمنان داخلى و خارجى، يا حضور آنان در مدارس و دانشگاه ها و به دست گرفتن پست ها و مشاغلى كه برازنده آنان است.
آنچه موجب حضور بى بند و بار و خالى از شئونات انسانى و اسلامى گروهى از زنان در جامعه ما مى باشد، تابع عوامل بسيارى است، كه خود محتاج تحقيقات وسيعى مى باشد.

[1]. نساء/1.
[2]. روم/21.
[3]. حجرات/13.
[4]. آل عمران/195.
[5]. نحل/97.
[6]. نساء/32.
[7]. نساء/7.
[8]. قصص/23 ـ 28.
[9]. ر.ك: ممتحنه/12 ر.ك: زن در آئينه جلال و جمال، عبدالله جوادى آملى، ص 66 ـ 67؛ شخصيت زن از ديدگاه قرآن، هادى دوست محمدى، ص 23 ـ 32.
[10]. ر.ك: نظام حقوق زن در اسلام، مرتضى مطهرى، ص 120 ـ 122.