پرسش:
آیا ذهن بشر برای شناخت حقایق اشیا کافی است و به تعبیری دیگر ذهن انسان قادر به درک حقایق اشیا است یا خیر؟
پاسخ :
با سلام و عرض ادب و احترام
. در این گفت وگو میتوان معرفت شناسان را به دو دسته عمومی ذات گرایان و پدیدار گرایان تقسیم کرد. پدیدارگرایان (phenomenalists ) معتقد هستند که توان فکری بشر تنها در حدود پدیدهها و ظواهر جهان طبیعت بوده و از این رو از عقل بشری به جز تعیین و تبیین روابط و مناسبات میان ظواهر طبیعی نمیتوان انتظاری داشت. اما تحقیق درباره کنه امور و ذات ظواهر طبیعی خارج از دسترس ذهن بشر است. از این رو پدیدارگرایان دانشهای تجربی را دانشهای حقیقی و معتبر میدانند. نکته قابل توجه این جا آن است که هواداران پدیدارگرا در میان هر دو دسته هواداران اصالت حس مانند اگوست کنت و هواداران اصالت عقل مانند کانت دیده میشوند. اما در برابر پدیدارگرایان، دسته دیگری از معرفت شناسان قرار دارند که معتقد هستند که عقل بشری توان شناخت ذات اشیا را دارد. از نظر این گروه که ذات گرایان ( essentialists ) نامیده میشوند، ممکن بودن شناخت ذات اشیا یا به دلیل پذیرش نظریه عقل فطری ( مانند دکارت و پیروان او ) یا به دلیل پذیرش نوعی شهود ( مانند هانری برگسون ) است. فلسفه اسلامی در زمینه مشاجره اخیر از عقیده ذات گرایان هواداری میکند.
خلاصه آن که فلسفه اسلامی در مساله شناخت اولا معتقد به وجود جهان خارج از ذهن و توانائی ذهن بشری برای شناخت آن است. ثانیا معرفت بشری را برحاسته از حواس ظاهری میداند. در این فلسفه، مفاهیم کلی و نظریات از طریق سازو کار تعمیم و تجرید ساخته و پرداخته میشوند. ثالثا علاوه بر ظواهر امور طبیعی، آدمی توان شناخت کنه هستی را دارد.
اما پاسخ به پرسش شما که چگونه می توانیم حقایق را ان گونه که هست درک کنیم آن است که درک کنه و حقایق واقعی اشیا یا محال و یا سخت و پیچیده است ولی می توان به اندازه سعه وجودی خود به ماهیت و حقیقت اشیا پی ببریم .
در این که حقايق و واقعيات هستي به چه وسيله و ابزاري درك ميشود،فرهيختگان و عالمان نظريات گوناگوني دارند:
1-حواس
ماديون معتقدند كه ابزار شناخت تنها حواس پنجگانه مي باشد.غير از اين راهي براي درك حقيقت وجود ندارد و چون از طريق حواس فقط محسوسات قابل درك است، نتيجه مي گيرند:عالم مساوي با ماده؛يعني چيزي غير از موجود مادي وجود ندارد.به همين خاطر منكر وجود خدا و موجودات ماوراءالطبيعي هستند.
2-عقل
فلاسفه علاوه بر حواس،عقل را ابزار شناخت مي دانند،چون عقل تنها مفاهيم كليه را درك ميكند.لذا بدون كمك حواس از درك جزئيات مادي عاجز است.عقل مفاهيم كلي را درك مي كند،چه طبيعي و چه ماوراي طبيعي.
3-شهود قلبي
عارفان و دل دادگان به حضرت حق معتقدند بهترين و ارزش مندترين راه رسيدن به كمال و درك واقعيت،ديدن ملكوت و چهرة باطني عالم و شهود قلبي و طريق مكاشفه است.
عرفا براي عقل نيز در رسيدن به هدف و درك حقايق ارزش قائلند،اما نه در حدّ شهود قلبي.آنان استدلال عقلي را به منزلة پاي مصنوعي و چوبين مي دانند كه قابل قياس با پاي طبيعي نيست:
پاي استدلاليون چوبين بود پاي چوبين سخت بي تمكين بود