آیا پیامبر با سواد بود؟

 پرسش:

 آيا از قرآن استفاده مى‏شود که رسول اکرم مى‏خوانده و مى‏ نوشته است؟

پاسخ:

آقاى دکتر سيد عبد اللطيف مدعى است از بعضى‏از آيات قرآن صراحتا مى‏توان فهميد که آن حضرت، هم مى‏خوانده و هم مى‏نوشته است، از آن جمله آيه 164 از سوره آل عمران است: لقدمن الله على المؤمنين اذ بعث فيهم رسولا من انفسهم يتلواعليهم اياته و يزکيهم و يعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبين.

    خداوند بر مؤمنان منت‏نهاد آنگاه که پيغمبرى در ميان آنها برانگيخت که آيات خدا را بر آنهاتلاوت مى‏کند و آنها را پاکيزه مى‏گرداند و به آنهاکتاب و حکمت مى‏آموزد، و همانا آنها پيش از آن در گمراهى آشکار بودند.

    ايشان مى‏گويند: «بنا بر تصريح قرآن، نخستين وظيفه پيغمبر آن‏بود که قرآن را به پيروانش تعليم دهد و مسلم است که حداقل شايستگى براى کسى که بخواهد کتاب يا محتويات کتاب ودانش يک کتاب را به ديگران تعليم دهد، باز هم مطابق تصريح خود قرآن، آن است که بتواند قلم رابه کار بندد يا دست کم آنچه را با قلم نوشته شده بخواند.» (8) .

    اين استدلال، به نظر عجيب مى‏آيد: اولا، آنچه مورد اتفاق مسلمين است و مشار اليه ‏مى‏خواهد خلاف آن را ثابت کند اين است که رسول اکرم قبل از رسالت نه مى‏خوانده و نه مى‏نوشته است.

    حداکثر اين استدلال‏اين است که ايشان در دوره رسالت مى‏خوانده و مى‏نوشته‏اند چنانکه‏عقيده سيد مرتضى و شعبى و جماعتى‏ديگر بر اين است.پس مدعاى آقاى دکتر سيد عبد اللطيف اثبات نمى‏شود.

    ثانيا، از نظر دوران رسالت‏نيز اين استدلال ناتمام است.توضيح اينکه در برخى از تعليمات مانندتعليماتى که به نوآموز مى‏دهند که خواندن و نوشتن به او بياموزند، يا در تعليم‏رياضيات و امثال آن، احتياج به قلم و کاغذ و رسم و تخته سياه و غيره هست و خود معلم بايد عمل کند تا دانش آموزيا دانشجو ياد بگيرد، اما تعليم حکمت و اخلاق و حلال و حرام که کار پيغمبران است نيازى به قلم و کاغذ و رسم و تخته سياه ندارد.

    مشائين از حکما را از آن جهت «مشائين‏» گفته‏اند که معلم‏در حالى که راه مى‏رفت و قدم مى‏زد به دانشجويان تعليم مى‏کرد. البته براى شاگردان که بخواهند ضبط کنند و فراموششان‏نشود لازم است بنويسند.لذا رسول خدا همواره توصيه مى‏کرد که سخنانش‏را ضبط کنند و بنويسند.مى‏فرمود: «قيدوا العلم‏» دانش را در بند کنيد.گفتند: چگونه در بند کنيم؟فرمود:بنويسيد (9) .

    مى‏ فرمود: نضر الله‏ عبدا سمع مقالتى فوعاها و بلغها من لم يسمعها (10) .

    خداوند خرم کند بنده‏اى را که سخن مرا بشنود و ضبط کند و به آن‏که نشنيده است ابلاغ نمايد.

    در حديث است که‏رسول خدا سه نوبت پشت‏ سر هم فرمود: خدايا!جانشينان مرا رحمت کن.گفتند:يا رسول الله جانشينان شما کيانند؟فرمود: کسانى که بعد از من مى‏آيند و گفته‏مرا و سنت مرا مى‏گيرند و به مردم ديگر تعليم مى‏کنند (11) .

  ايضا مى‏فرمود: من حق الولد على الوالدان يحسن اسمه و ان يعلمه الکتابة و ان يزوجه اذا بلغ (12) .

    از حقوق فرزند برپدر اين است که نام نيک برايش انتخاب کند، نوشتن به او بياموزاند، ووقتى که بالغ شد همسر برايش انتخاب کند.

    قرآن کريم‏در کمال صراحت مى‏فرمايد: يا ايها الذين امنوا اذا تداينتم بدين‏الى اجل مسمى فاکتبوه و ليکتب بينکم کاتب بالعدل (13) .

    اى اهل ايمان!هنگامى‏که نسبت به يکديگر تعهداتى براى مدت معينى پيدا مى‏کنيد آن رابنويسيد.بايد نويسنده‏اى به درستى و انصاف و عدالت آن را بنويسد.

    لهذا به دستور خدا و پيامبرش لازم شد مسلمانان‏به خاطر حفظ آثار دينى‏شان،و هم براى اداى حقوق‏فرزندانشان، و هم براى انتظام دنياشان به صنعت‏شريف نوشتن‏و خواندن همت بگمارند.همين هت‏سبب شد که «نهضت قلم‏» به وجود آمد، آنچنان‏نهضتى که همان مردمى که افراد باسوادشان انگشت‏شمار بودند، آنچنان رو به علم و دانش و خواندن و نوشتن آوردند که گروهى‏از آنها در مدينه چند زبان را آموختند و توانستند پيام اسلام را با زبانهاى گوناگون به سراسر جهان ابلاغ نمايند.

    در تواريخ مى‏خوانيم‏که اسراى بدر را پيغمبر با گرفتن فديه آزاد کرد.برخى از آنها که فقيربودند بدون فديه آزاد شدند و برخى که تعليم خط مى‏دانستند با آنها قرارداد کرد که هرکدامشان ده نفر از کودکان مدينه را خط نوشتن بياموزانند و آنگاه آزاد شوند (14) .

    آرى، پيغمبر تا اين‏حد اصرار داشت که اين صنعت رايج‏شود و مسلمانان به دانش و آموختن روآورند، ولى هيچيک از اينها ايجاب نمى‏کند که شخص رسول اکرم نيازى داشته‏باشد که براى تعليم و تبليغ مردم از خواندن و نوشتن استفاده کند.

    معظم له مى‏گويد: «خداوند در اول سوره، از قلم و نوشتن ياد کرده.آيااين آيات صريح و روشن دليل نيست که پيغمبر اسلام خواندن و نوشتن مى‏دانسته و با کتاب و قلم سر و کار داشته؟...چگونه‏ممکن است پيغمبر اکرم مردم را به علم و سواد و نوشتن تشويق کند و خودش به خواندن و نوشتن اعتنايى نداشته‏باشد، در صورتى که هميشه در کارها پيشقدم بوده است‏» (15) .

    اين استدلال نيز عجيب است.

    البته اين آيات دليل براين است که خداوند که اين آيات را بر بنده‏اى براى هدايت بندگانش نازل‏کرده و هم پيغمبر که اين آيات بر قلب مقدسش فرود آمده، ارزش خواندن ونوشتن را براى بشر مى‏دانسته‏اند، اما اين آيات نه دليل بر اين است که خداوند با خواندن و نوشتن و قلم و کاغذ سر و کار دارد و نه پيغمبر.

  مى‏گويد: «پيغمبر اکرم در همه دستورها که مى‏داده‏پيشقدم بوده، چگونه اين دستور را داده و خود عمل نکرده است؟» .درست‏مثل اين است که بگوييم پزشک که نسخه‏اى به بيمار مى‏دهد اول بايد خودش آن نسخه را به کار بندد.بديهى است اگر پزشک‏بيمار گردد و همان نيازى که بيماران به دوا پيدا مى‏کنند پيدا کند، خودش قبل از ديگران‏نسخه خود را به کار مى‏بندد، اما اگر بيمار نشد و نياز پيدا نکرد چطور؟ بايد ببينيم پيغمبر اکرم همان نيازى که ديگران‏به خواندن و نوشتن دارند - که سبب مى‏شود دارا بودن اين صنعت براى آنها کمال، و فاقد بودن آن نقص باشد - داشت و دستورخويش را به کار نبست، و يا پيغمبر وضع خاصى دارد که چنين نيازى ندارد.پيغمبر در عبادت، فداکارى، تقوا، راستى،درستى، حسن خلق، دموکراسى، تواضع و ساير اخلاق و آداب حسنه پيشقدم بود، زيرا همه آنها براى او کمال بود و نداشتن‏آنها نقص بود، اما موضوع به اصطلاح سواد داشتن از اين قبيل نيست.

    ارزش فوق‏العاده سوادداشتن براى افراد بشر ازآن جهت است که وسيله استفاده کردن افراد بشر از معلومات يکديگر است. خطوط، علامات و رموزى است که افراد بشر براى تفهيم‏افکار و مقاصد يکديگر قرارداد کرده‏اند.آشنايى با خطوط، وسيله‏اى است براى انتقال معلومات از فردى به فرد ديگر و از قومى‏به قوم ديگر و از نسلى به نسل ديگر.بشر به اين وسيله معلومات خود را از فنا و نيستى و فراموشى حفظ مى‏کند.سوادداشتن‏از اين نظر نظير زبان دانستن است.انسان به هر اندازه زبانهاى بيشترى‏بداند وسيله بيشترى براى کسب معلومات بشرهاى ديگر در اختيار دارد.

    هيچيک از زبان دانستن و سواد داشتن، «علم‏» به معنى‏واقعى نيست، اما مفتاح و کليد علم هست.علم اين است که انسان به يک حقيقت و يک قانون که در متن هستى واقعيت‏دارد آگاه گردد.علوم طبيعى، منطق، رياضيات علم است، زيرا بشر در اين علوم يک رابطه واقعى و تکوينى و على و معلولى را ميان‏اشياء خارجى يا ذهنى کشف مى‏کند، اما دانستن لغت، قواعد زبان و امثال اينها علم نيست، زيرا ما را به يک رابطه واقعى ميان‏اشياء آگاه نمى‏کند، بلکه بر يک سلسله امور قراردادى و اعتبارى که از حد فرض و قرارداد تجاوز نمى‏کندآگاه مى‏سازد.دانستن اين امور مفتاح و کليد علم است نه خود علم.

    آرى، در زمينه همين‏امور قراردادى يک جريانات واقعى پيش مى‏آيد از قبيل تطورات لغتهاو ترکيبات که نماينده تکامل افکار است و طبق يک قانون طبيعى صورت مى‏گيرد،و البته اطلاع بر آن قوانين طبيعى جزء فلسفه و علم است، پس ارزش سواد داشتن، از نظر اين است که انسان کليددانش ديگران را در دست مى‏گيرد.

    اکنون ببينيم آيا راه کسب دانش منحصر به‏اين است که انسان کليد دانش ديگران را در دست داشته باشد و از دانش آنها استفاده کند؟آيا پيغمبر بايد از دانش افراد بشراستفاده کند؟اگر اينچنين است پس نبوغ و ابتکار کجا رفت؟اشراق و الهام کجا رفت؟دانش مستقيم از طبيعت کجا رفت؟ از قضا پست‏ترين انواع دانش آموزى همان‏است که از نوشته‏ها و گفته‏هاى ديگران به دست آيد، چه، گذشته از آنکه خصيت‏خود دانش آموزدر آن دخالت ندارد، در نوشته‏هاى بشرى اوهام و حقايق به هم آميخته است.

    دکارت حکيم معروف فرانسوى پس از آنکه‏يک سلسله مقالات منتشر کرد، صيت‏شهرتش همه جا پيچيد و سخنان تازه‏اش مورد تحسين و اعجاب همگان قرار گرفت.يکى‏از کسانى که مقالات وى را خوانده بود و بدانها اعجاب داشت و مانند دکتر سيد عبد اللطيف فکر مى‏کرد، خيال کرد که دکارت‏بر گنجينه‏اى از نسخه‏ها و کتابها دست‏يافته و معلومات خويش را از آنجا به دست آورده است.به ملاقات وى رفت و از وى تقاضاکرد کتابخانه‏اش را به او ارائه دهد.دکارت او را به محوطه‏اى که در آنجا جسد گوساله‏اى را تشريح کرده بود راهنمايى کرد و آن‏گوساله را به او نشان داد و گفت اين است کتابخانه من!من معلومات خود را از اين کتابها به دست مى‏آورم.

    مرحوم سيد جمال‏الدين اسد آبادى مى‏گفته است: «عجب است که بعضى افراد عمرى را پاى چراغ به خواندن‏کتابها و نوشته‏هاى انسانهايى مانند خود صرف مى‏کنند، اما يک شب خود همان چراغ را مطالعه نمى‏کنند.اگر يک‏شب کتاب را ببندند و چراغ را مطالعه کنند، معلومات بيشتر و وسيعترى پيدا مى‏کنند» .

    هيچ کس عالم به دنيا نمى‏آيد.همه مردم اول‏جاهل و بعد کم و بيش عالم مى‏گردند.و به تعبير صحيح‏تر، هر کسى جز خدا در ذات خود جاهل است و به موجب نيروها وعلل و اسباب ديگرى عالم مى‏شود.پس هر کسى نيازمند به معلم، يعنى نيازمند يک قوه ونيرويى است که الهام بخش او باشد.خداوند درباره رسول اکرم مى‏فرمايد:

    الم يجدک يتيما فاوى و وجدک ضالا فهدى و وجدک‏عائلا فاغنى (16) .

    آيا تو يتيمى نبودى که خدا به تو پناه داد؟گمراه‏و بى‏خبر نبودى که خدا تو را راهنمايى کرد و با خبرت ساخت؟تهيدست نبودى که خداوند تو را بى‏نياز ساخت؟ اما سخن در معلم است که لزوما چى و کى بايدباشد؟آيا انسان حتما بايد از بشر ديگر علم بياموزد، پس حتما لازم است کليد دانش بشرهاى ديگر را که نامش «سواد داشتن‏»است در اختيار داشته باشد؟آيا انسان را آن پايه نيست که مبتکر باشد؟آيا انسان نمى‏تواند بى‏نياز از انسانهاى ديگر، کتاب طبيعت‏و خلقت را مطالعه کند؟آيا انسان را آن مقام و درجه نيست که با غيب و ملکوت اتصال پيدا کند و خداوندمستقيما معلم و هادى او باشد؟قرآن کريم درباره پيغمبر مى‏فرمايد: و ما ينطق‏عن الهوى، ان هو الا وحى يوحى، علمه شديد القوى (17) .

    او از هواى نفس سخن نمى‏گويد،آنچه مى‏گويد جز وحى که به او مى‏رسد نيست، آنکه داراى نيروهاى‏زيادى است او را تعليم داده است.

    على(عليه السلام)درباره‏رسول اکرم مى‏فرمايد: و لقد قرن الله به منذ کان فطيما اعظم ملک من‏ملائکته يسلک به طريق المکارم و محاسن اخلاق العالم (18) .

    از آن زمان که کودک بود و تازه از شير گرفته شده‏بود، خداوند بزرگترين فرشته خويش را مامور و مراقب او قرار داده، آن فرشته‏او را در راههاى مکرمت مى‏برد و به نيکوترين اخلاق جهان سوق مى‏داد.

    آن طرف که عشق مى‏افزود درد بو حنيفه و شافعى درسى نکرد عاشقان راشد مدرس حسن دوست دفتر و درس و سبقشان روى اوست خامش‏اند و نعره تکرارشان مى‏رود تا عرش و تخت‏يارشان

  درسشان آشوب و چرخ و لوله نى زيادات است و باب و سلسله(19) سلسله اين قوم جعد مشکبار مساله دور است اما دور يار هر که در خلوت به بينش يافت راه او ز دانشها نجويد دستگاه(20) عارف از پرتو مى راز معانى دانست گوهر هر کس از اين لعل توانى دانست شرح مجموعه گل مرغ سحر داند و بس که نه هر کو ورقى خواند معانى دانست اى که از دفتر عقل آيت عشق آموزى ترسم اين نکته به تحقيق نتانى دانست ابن خلدون در مقدمه معروف خويش فصل «فى ان الخط‏و الکتابة من عداد الصنائع الانسانية‏» بحثى مى‏کند در اطراف اينکه خط از آن نظر کمال است که زندگى بشر اجتماعى‏است و افراد به کسب معلومات يکديگر نيازمندند.بعد سير تکاملى خط را در تمدنها ذکرمى‏کند، آنگاه به پيدايش خط در محيط حجاز اشاره مى‏کند و سپس مى‏گويد: «در صدر اسلام، خط از جنبه فنى مراحل ابتدايى‏را طى مى‏کرد و خطوط صحابه از لحاظ رسم الخط، خالى از نقص نبوده است، ولى بعدها تابعين و اخلاف آنها همان رسم‏الخط را به عنوان تيمن و تبرک در کتابت قرآن حفظ کردند و از آن تجاوز نکردند با اينکه بعضى از آن رسم الخطها خلاف قاعده‏بود، لهذا بعضى کلمات قرآن با رسم الخط خاصى باقى ماند.» آنگاه مى‏گويد: «کمالات فنى و عملى از قبيل رسم الخط را که‏بستگى دارد به اسباب و وسائل زندگى و جنبه نسبى دارد، با کمالات مطلق که فقدان‏آنها نقص در انسانيت انسان است و نقص واقعى است نبايد اشتباه کرد.»

    ابن خلدون آنگاه موضوع امى بودن رسول خدا را طرح‏مى‏کند و خلاصه سخنش اين است: «پيغمبر امى بود.امى بودن براى او کمال بود، زيرا اوعلم خويش را از بالا فرا گرفته بود.اما امى بودن براى ما نقص است، زيرا مساوى است با جاهل بودن ما» (21) .

    آيه ديگرى از طرف مشاراليه به آن استناد شده آيه 2 و 3 ازسوره «لم يکن‏» است.مى‏گويد.

    «بسيار شگفت انگيز است که‏مترجمان و مفسران قرآن به اين آيه که توصيف حضرت محمد(ص)مى‏باشدتوجه نکرده‏اند که در آن گفته شده: «رسول من الله يتلوا صحفا مطهرة‏»(22) يعنى محمد پيغمبر خدا که صحيفه‏هاى مقدس و مطهر را قرائت مى‏کند.بايد توجه کرد که در اين آيات گفته نشده‏است که پيغمبر صحيفه‏هاى مقدس را از خاطر خود نقل مى‏کند، بلکه تصريح شده است که اين صحيفه‏ها را قرائت مى‏کند و از رو مى‏خواند» .

    پاسخ اين استدلال آنگاه روشن مى‏شود که مفهوم دو کلمه ازکلمات آيه فوق الذکر روشن شود: کلمه «صحيفه‏» و کلمه «يتلوا» .

    «صحيفه‏» به معنى ورق(برگ)است‏و «صحف‏» جمع صحيفه است.معنى آيه با جمله بعد که مى‏فرمايد:«فيها کتب قيمة‏» اين است: «پيغمبر برگهاى پاک و منزهى‏را که در آنها نوشته‏هايى راست و پايدار هست براى مردم مى‏خواند» .

    مقصود از اين برگها همان‏چيزها بوده که آيات قرآن مجيد را بر روى آنها مى‏نوشته‏اند.پس مقصوداين است که پيغمبر قرآن را بر مردم مى‏خواند.

    کلمه «يتلوا» از ماده‏تلاوت است.به هيچ مدرکى بر نخورده‏ايم که تلاوت به معنى خواندن ازرو باشد.آنچه مجموعا از کلمات اهل لغت و از موارد استعمال کلمه «قرائت‏» وکلمه «تلاوت‏» فهميده مى‏شود اين است که هر سخن گفتن، قرائت‏يا تلاوت نيست.قرائت و تلاوت در موردى است که سخنى که خوانده مى‏شود مربوط به  يک متن باشد، خواه آنکه آن متن از رو خوانده‏شود يا از بر، مثلا خواندن قرآن، قرائت و تلاوت است، خواه از روى مصحف خوانده شود و يا از حفظ، با يک تفاوت ميان خوداين دو کلمه: تلاوت اختصاص دارد به خواندن متنى که مقدس باشد، ولى قرائت اعم است از قرائت آيات مقدس و چيزديگر.مثلا صحيح است گفته شود «گلستان سعدى را قرائت کردم‏» ، اما صحيح نيست گفته شود «گلستان سعدى را تلاوت کردم‏» .

    و در هر حال، اينکه آن متن ازبر خوانده شود يا از رو، نه در مفهوم قرائت دخالت دارد و نه در مفهوم‏تلاوت.عليهذا آيه فوق الذکر جز اين نمى‏گويد که پيغمبرآيات قرآن را که بر صفحاتى نوشته شده است براى مردم تلاوت مى‏کند.

    اساسا چه احتياجى هست که پيغمبر هنگام‏تلاوت آيات قرآن، از رو بخواند؟ قرآن را صدها نفر از مسلمانان حفظ بودند، آياخود پيغمبر از حفظ نبود و نيازمند بود از رو بخواند؟خداوند حفظ او را خصوصا تضمين کرده بود(سنقرئک فلا تنسى) (23) .

    مجموعا معلوم شد که از آيات قرآن به هيچ وجه‏استفاده نمى‏شود که رسول خدا مى‏خوانده و يا مى‏نوشته است، عکس آن استفاده مى‏شود، و فرضا استفاده شود که‏آن حضرت مى‏خوانده و مى‏نوشته است، تازه مربوط به دوره رسالت است و حال آنکه مدعاى‏مشاراليه اين است که رسول خدا قبل از رسالت مى‏خوانده و مى‏ نوشته است.

پايان

ارجاعات و پانويس هاى مقاله :

1.مفردات راغب، ذيل کلمه «ام‏» .و مجمع البيان، ذيل آيه 78 بقره.

2.مجمع البيان، ذيل آيه 78 بقره.

3.مجمع البيان، ذيل آيه 75 آل عمران‏و آيه 156 اعراف، و تفسير امام فخر رازى، ذيل آيه 75 از سوره اعراف

4.مجله آستان قدس، شماره 2.

5..همان ماخذ.

6.در يکى از رواياتى که وارد شده کلمه «امى‏» منسوب‏به ام القرى يعنى مکه است، تاييد شده که اين کلمه وصف عام است نه اسم خاص، زيرا مى‏گويد: «و انما سمى الامى‏لانه کان من اهل مکة و مکة من امهات القرى‏» يعنى پيغمبر از آن جهت‏«امى‏» خوانده شده است که از اهل مکه است و مکه يکى از ام القرى‏هاست

7.نشريه کانون سردفتران،شماره آبان ماه 1344، نقل از نشريه آموزش و پرورش شماره شهريور 1344.

8.نشريه کانون سردفتران، نقل از نشريه آموزش و پرورش.

9.بحار(چاپ جديد)، ج 2/ص 151.

10.کافى، ج 1/ص 403.

11.بحار الانوار(چاپ جديد)، ج 2/ص 144.

12.وسائل الشيعة، ج 3/ص 134.

13.بقره/282.

14.تاريخ الخميس ديار بکرى، ج 1/ص 395 و السيرة الحلبية، ج 2/ص 204.

15.مجله روشنفکر.

16.ضحى/6 - 8.

17.نجم/3 - 5.

18.نهج البلاغه، خطبه 190.

19. «زيادات‏» و «باب‏» و «سلسله‏» نام سه کتاب معروف آن عصر است.

20.مثنوى، دفتر سوم.

21.مقدمه ابن خلدون(چاپ ابراهيم حلمى)، ص 494 و 495.

22.بينة/2 و 3.

23.اعلى/6.

 

Comments (0)

There are no comments posted here yet

Leave your comments

  1. Posting comment as a guest. Sign up or login to your account.
Attachments (0 / 3)
Share Your Location

آپ کے سوالات

حمایت از سایت

برای حمایت از سایت لوگوی زیر را در سایت خود درج نمایید.

آخرین ارسال سایت