آيا پيامبر(ص) با دختري شش ساله ازدواج كرد؟

پرسش:
عده اي اصرار دارند كه ثابت كنند عائشه در شش سالگي به عقد رسول خدا صلي الله عليه وآله درآمده و در نه سالگي وارد خانه آن حضرت شده است و اين مطلب را دليل بر برتري عائشه بر ديگر همسران رسول خدا مي‌دانند؛ اما آيا این مطلب حقیقت دارد؟
پاسخ:
با سلام و ادب
قبل از پرداختن به اصل مطلب، بايد تاريخ ازدواج رسول خدا با عائشه روشن شود تا بعد نتيجه بگيريم كه عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا چند سال داشته است.
در باره تاريخ ازدواج رسول خدا صلي الله عليه وآله با عائشه ديدگاه‌هاي متفاوتي وجود دارد. محمد بن اسماعيل بخاري، از خود عائشه نقل مي‌كند كه رسول خدا سه سال بعد از حضرت خديجه سلام الله عليها با او ازدواج كرده است:
حدثنا قُتَيْبَةُ بن سَعِيدٍ حدثنا حُمَيْدُ بن عبد الرحمن عن هِشَامِ بن عُرْوَةَ عن أبيه عن عَائِشَةَ رضي الله عنها قالت ما غِرْتُ على امْرَأَةٍ ما غِرْتُ على خَدِيجَةَ من كَثْرَةِ ذِكْرِ رسول اللَّهِ (ص) إِيَّاهَا قالت وَتَزَوَّجَنِي بَعْدَهَا بِثَلَاثِ سِنِينَ وَأَمَرَهُ رَبُّهُ عز وجل أو جِبْرِيلُ عليه السَّلَام أَنْ يُبَشِّرَهَا بِبَيْتٍ في الْجَنَّةِ من قَصَبٍ.
از عائشه نقل شده است كه به هيچ زني به اندازه خديجه، حسادت نكردم؛ زيرا: (الف) رسول خدا زياد از او ياد مي‌كرد؛ (ب) رسول خدا سه سال بعد از خديجه با من ازدواج كرد؛ (ج) خداوند به رسول خدا و يا جبرئيل دستور داد كه به خديجه سلام رسانده و او را به خانه‌اي در بهشت بشارت دهد كه از ني ساخته شده است. (۱)
با توجه به اين كه حضرت خديجه سلام الله عليها در سال دهم بعثت از دنيا رفته‌اند؛ پس زمان ازدواج رسول خدا با عائشه در سال سيزدهم بعثت بوده است.
و ابن ملقن بعد از نقل روايت بخاري و استدلال به آن مي‌گويد: وبنى بها بالمدينة في شوال في السنة الثانية.
رسول خدا در سال دوم هجري، عائشه را به خانه خود آورد. (۲)
طبق اين نقل، رسول خدا در سال سيزدهم بعثت، عائشه را به عقد خود درآورده و در سال دوم هجري رسماً با او عروسي كرده است.
از نقل برخي ديگر از بزرگان اهل سنت به اين نتيجه مي‌رسيم كه ازدواج رسول خدا با عائشه در سال چهارم هجري بوده است. بلاذري در انساب الأشراف در شرح حال سوده، همسر ديگر رسول خدا صلي الله عليه وآله مي‌نويسد:
وتزوج رسولُ الله صلى الله عليه وسلم، بعد خديجة، سودة بنت زَمعة بن قيس، من بني عامر بن لؤي، قبل الهجرة بأشهر… فكانت أول امرأة وطئها بالمدينة.
رسول خدا بعد از خديجه، چند ماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه، ازدواج كرد و او نخستين همسري بود كه رسول خدا در مدينه با او همبستر شد. (۳)
از طرف ديگر ذهبي مدعي است كه سودة بن زمعه، چهار سال تنها همسر رسول خدا بوده است.
وتوفيت في آخر خلافة عمر، وقد انفردت بصحبة النبي صلى الله عليه وسلم أربع سنين لا تشاركها فيه امرأة ولا سرية، ثم بنى بعائشة بعد….
سوده در سال آخر خلافت عمر از دنيا رفت، او چهار سال تنها همسر رسول خدا بود، هيچ زني و هيچ كنيزي در آن چهار سال با سوده در اين امر شريك نبود، سپس رسول خدا با عائشه ازدواج كرد. (۴)
در نتيجه، عائشه در سال چهارم هجرت (چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده) با آن حضرت ازدواج كرده است.
حال با مراجعه به مدارك و اسناد تاريخي سن عائشه را در هنگام ازدواج بررسي خواهیم كرد:
مقايسه سن عائشه با سن اسماء بنت أبي بكر:
يكي از مسائلي كه سن دقيق عائشه را در هنگام ازدواج با رسول خدا به اثبات مي‌رساند، مقايسه سن او با سن خواهرش اسماء بنت أبي بكر است. طبق نقل بزرگان اهل سنت، اسماء ده سال از عائشه بزرگتر بوده و در سال اول هجري بيست و هفت سال داشته است. همچنين در سال هفتاد و سه از دنيا رفته است؛ در حالي كه صد ساله بوده است.
ابونعيم اصفهاني در معرفة الصحابة مي‌نويسد:
أسماء بنت أبي بكر الصديق… كانت أخت عائشة لأبيها وكانت أسن من عائشة ولدت قبل التأريخ بسبع وعشرين سنة.
اسماء دختر ابوبكر، از جانب پدر خواهر عائشه و از او بزرگتر بود، اسماء، بيست و هفت سال قبل از تاريخ به دنيا آمد. (۵)
و طبراني مي‌نويسد:
مَاتَتْ أَسْمَاءُ بنتُ أبي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ سَنَةَ ثَلاثٍ وَسَبْعِينَ بَعْدَ ابْنِهَا عبد اللَّهِ بن الزُّبَيْرِ بِلَيَالٍ… وكان لاسماء يوم مَاتَتْ مِائَةُ سَنَةٍ وُلِدَتْ قبل التَّارِيخِ بِسَبْعٍ وَعِشْرِينَ سَنَةً. (۶)
اسماء دختر ابوبكر در سال هفتاد و سه و بعد از پسرش عبد الله بن زبير از دنيا رفت. اسماء در هنگام وفات صد سال داشت، بيست و هفت سال قبل از تاريخ (هجرت) به دينا آمده بود.
ابن عساكر نيز مي‌نويسد:
كانت أخت عائشة لأبيها وكانت أسن من عائشة ولدت قبل التاريخ بسبع وعشرين سنة
اسماء از جانب پدر، خواهر عائشه و بزرگتر از وي بود، اسماء بيست و هفت سال قبل از تاريخ به دنيا آمده بود. (۷)
و ابن اثير مي‌نويسد:
قال أبو نعيم: ولدت قبل التاريخ بسبع وعشرين سنة.
ابو نعيم گفته: اسماء بيست و هفت سال قبل از تاريخ به دنيا آمده است. (۸
و نووي مي‌نويسد:
وعن الحافظ أبي نعيم قال ولدت أسماء قبل هجرة رسول الله صلى الله عليه وسلم بسبع وعشرين سنة.
از حافظ أبونعيم نقل شده است كه گفت: اسماء بيست و هفت سال قبل از هجرت به دنيا آمد. (۹)
و حافظ هيثمي مي‌نويسد:
وكانت لأسماء يوم ماتت مائة سنة ولدت قبل التاريخ بسبع وعشرين سنة وولدت أسماء لأبي بكر وسنه إحدى وعشرون سنة.
اسماء در هنگام وفات صد سال داشت، بيست و هفت سال قبل از تاريخ به دنيا آمد، و ابوبكر در هنگام ولادت او بيست و يك سال داشت. (۱۰)
و بدرالدين عيني مي‌نويسد:
أسماء بنت أبي بكر الصديق… ولدت قبل الهجرة بسبع وعشرين سنة، وأسلمت بعد سبعة عشر إنساناً… توفيت بمكة في جمادى الأولى سنة ثلاث وسبعين بعد قتل ابنها عبد اللَّه بن الزبير، وقد بلغت المائة ولم يسقط لها سن ولم يتغير عقلها، رضي الله تعالى عنها.
اسما دختر ابوبكر، بيست و هفت سال قبل از هجرت به دنيا آمد، هفدهمين فردي بود كه ايمان آورد، در سال هفتاد و سه و بعد از كشته شدن فرزندش عبد الله بن زبير و در حالي كه صد ساله شده بود از دنيا رفت. هيچ يك از دندان‌هاي او نيفتاده بود و عقلش نيز دچار اختلال نشده بود. (۱۱)
ابن حجر عسقلاني مي‌گويد:
۸۵۲۵ أسماء بنت أبي بكر الصديق زوج الزبير بن العوام من كبار الصحابة عاشت مائة سنة وماتت سنة ثلاث أو أربع وسبعين.
اسماء دختر ابوبكر، همسر زبير بن عوام كه از بزرگان صحابه بود، صد سال زندگي كرد و در سال هفتاد و سه و يا هفتاد و چهار از دنيا رفت. (۱۲)
وقال هشام بن عروة عن أبيه بلغت أسماء مائة سنة لم يسقط لها سن ولم ينكر لها عقل وقال أبو نعيم الأصبهاني ولدت قبل الهجرة بسبع وعشرين سنة (۱۳)
ابن عبدالبر قرطبي نيز مي‌نويسد:
وتوفيت أسماء بمكة في جمادى الأولى سنة ثلاث وسبعين بعد قتل ابنها عبد الله بن الزبير بيسير… قال ابن اسحاق إن أسماء بنت أبي بكر أسلمت بعد اسلام سبعة عشر إنسانا… وماتت وقد بلغت مائة سنة.
اسماء در جمادي الأول سال هفتاد و سه در مكه و بعد از كشته شدن فرزندش عبد الله بن زبير از دنيا رفت. ابن اسحاق گفته: اسماء دختر ابوبكر بعد از هفده نفر اسلام آورد و در حالي از دنيا رفت كه صد سال سن داشت. (۱۴)
صفدي مي‌نويسد:
وماتت بعده بأيام يسيرة سنة ثلاث وسبعين للهجرة وهي وأبوها وابنها وزوجها صحابيون قيل إنها عاشت مائة.
اسماء بعد از گذشت مدت كوتاهي پس از عبد الله بن زبير در سال هفتاد و سه از دنيا رفت. پدر، پسر و همسر او صحابي بودند و گفته شده است كه او صد سال زندگي كرد. (۱۵
و بيهقي نقل مي‌كند كه اسماء، ده سال از عائشه بزرگتر بوده است:
أبو عبد الله بن منده حكاية عن بن أبي الزناد أن أسماء بنت أبي بكر كانت أكبر من عائشة بعشر سنين.
ابن منده از ابن أبي الزناد نقل كرده است كه اسماء دختر ابوبكر، ده سال از عائشه بزرگتر بوده است. (۱۶)
و ذهبي و ابن عساكر نيز همين مطلب را نقل مي‌كنند: قال عبد الرحمن بن أبي الزناد كانت أسماء أكبر من عائشة بعشر. (۱۷)
قال ابن أبي الزناد وكانت أكبر من عائشة بعشر سنين. (۱۸)
ابن كثير دمشقي سلفي در كتاب البداية والنهاية مي‌نويسد: وممن قتل مع ابن الزبير فى سنة ثلاث وسبعين بمكة من الأعيان…
أسماء بنت أبى بكر والدة عبد الله بن الزبير… وهى أكبر من أختها عائشة بعشر سنين… وبلغت من العمر مائة سنة ولم يسقط لها سن ولم ينكر لها عقل.
كساني كه با عبد الله بن زبير در سال هفتاد و سه در مكه از دنيا رفتند… اسماء دختر ابوبكر مادر عبد الله بن زبير… او از خواهرش عائشه ده سال بزرگتر بود، در حالي از دنيا رفت كه صد ساله بود و هيچ يك از دندان‌هاي او نيفتاده و عقلش نيز دچار اختلال نشده بود. (۱۹)
ملا علي قاري مي‌نويسد:
وهي أكبر من أختها عائشة بعشر سنين وماتت بعد قتل ابنها بعشرة أيام… ولها مائة سنة ولم يقع لها سن ولم ينكر من عقلها شيء، وذلك سنة ثلاث وسبعين بمكة.
اسماء از خواهرش عائشه ده سال بزرگتر بود، ده روز بعد از كشته شدن پسرش از دنيا رفت، در هنگام مرگ صد سال داشت، دندانهايش نيفاده و عقلش دچار اختلال نشده بود، وفات او در سال هفتاد و سه در مكه اتفاق افتاد. (۲۰)
و امير صنعاني مي‌نويسد:
وهي أكبر من عائشة بعشر سنين وماتت بمكة بعد أن قتل ابنها بأقل من شهر ولها من العمر مائة سنة وذلك سنة ثلاث وسبعين.
اسماء ده سال از عائشه بزگتر بود، و در مكه و و كمتر از يك ماه بعد از كشته شدن پسرش از دنيا رفت، در حالي كه صد سال سن داشت. اين مطلب در سال هفتاد و سه اتفاق افتاد. (۲۱)
اسماء در سال اول بعثت ۱۴ ساله و ۱۰ سال از عائشه بزرگتر بوده است. پس عائشه در سال اول بعثت ۴ ساله و در سال ۱۳ بعثت (سال عقد با رسول خدا) ۱۷ ساله و در شوال سال دوم هجرت (سال ازدواج رسمي با پيامبر) ۱۹ ساله بوده است.
از طرف ديگر: اسماء در سال ۷۳ صد ساله بوده، ۱۰۰ منهاي ۷۳ مساوي است با ۲۷. پس در سال اول هجرت، ۲۷سال داشته است.
اسماء از عائشه ۱۰ سال بزرگتر بوده. ۱۰ منهاي ۲۷ مساوي است با ۱۷.
پس عائشه در سال اول هجرت ۱۷ سال سن داشته است. پيش از اين ثابت كرديم كه پيامبر در شوال سال دوم هجري رسماً با عائشه ازدواج كرده است؛ يعني عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا ۱۹ سال داشته است.
عائشه، در چه سالي ايمان آورد:
سال اسلام آوردن عائشه نيز، سن او را در هنگام ازدواج با رسول خدا صلي الله عليه وآله مشخص و روشن مي‌كند. طبق گفته بزرگان اهل سنت، عائشه در سال اول بعثت ايمان آورد و جزء هيجده نفر اولي بود كه به نداي رسول خدا لبيك گفت.
نووي در تهذيب الإسماء مي‌نويسد:
وذكر أبو بكر بن أبي خيثمة في تاريخه عن ابن إسحاق أن عائشة أسلمت صغيرة بعد ثمانية عشر إنسانا ممن أسلم.
ابن خيثميه در تاريخش از ابن اسحاق نقل كرده است كه عاشه در كودكي و بعد از هيجده نفر ايمان آورد. (۲۲)
و مقدسي مي‌گويد:
وممن سبق إسلامه أبو عبيدة بن الجراح والزبير بن العوام وعثمان بن مظعون… ومن النساء أسماء بنت عميس الخثعمية امرأة جعفر ابن أبي طالب وفاطمة بن الخطاب امرأة سعيد بن زيد بن عمرو وأسما بنت أبي بكر وعائشة وهي صغيرة فكان إسلام هؤلاء في ثلاث سنين ورسول الله  يدعو في خفية قبل أن يدخل دار أرقم بن أبي الأرقم.
كساني كه در اسلام آوردن بر ديگران سبقت گرفتند: ابوعبيده جراح… و از زنان اسماء دختر بنت عميس همسر جعفر بن أبي طالب… و عائشه كه در آن زمان خردسال بود. اين افراد در سال سه سال اول بعثت كه رسول خدا مخفيانه مردم را به ايمان دعوت مي‌كرد، اسلام آوردند، قبل از آن كه رسول خدا وارد خانه أرقم بن أبي الأرقم بشوند. ۲۳)

و ابن هشام نيز نام عائشه را جزء كساني مي‌آورد كه در سال اول بعثت ايمان آورده است؛ در حالي كه هنوز كودك بوده است.
إسلام أسماء وعائشة ابنتي أبي بكر وخباب بن الآرت وأسماء بنت أبي بكر وعائشة بنت أبي بكر وهي يؤمئذ صغيرة وخباب بن الأرت حليف بني زهرة. ۲۴)

اگر عائشه در زمان اسلام آوردنش (سال اول بعثت)، هفت ساله بوده باشد، در سال دوم هجري (سال ازدواج رسمي با رسول خدا) ۲۲ ساله خواهد شد.
اگر سخن بلاذري را بپذيريم كه چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده؛ يعني در سال چهارم هجري با آن حضرت ازدواج كرده است، سن عائشه در هنگام ازدواج با رسول خدا ۲۴ سال خواهد شد.
اين عدد با توجه به سن عائشه در هنگام ايمان آوردن، تغيير مي‌كند.
بنابراين، ازدواج عائشه با رسول خدا در سن شش و يا نُه سالگي از دروغ‌هايي است كه در زمان بني اميه ساخته شده است و با واقعيت‌هاي تاريخي سازگاري ندارد.

منابع:
۱. البخاري الجعفي، محمد بن إسماعيل ابوعبدالله (متوفاي۲۵۶ه)، صحيح البخاري، ج ۳، ص ۳۶۰۶، ح۳۶۰۶، كتاب فضائل الصحابة، بَاب تَزْوِيجِ النبي eخَدِيجَةَ وَفَضْلِهَا رضي الله عنها، تحقيق د. مصطفي ديب البغا، ناشر: دار ابن كثير، اليمامة - بيروت، الطبعة: الثالثة، ۱۴۰۷ - ۱۹۸۷.
۲. الأنصاري الشافعي، سراج الدين أبي حفص عمر بن علي بن أحمد المعروف بابن الملقن (متوفاي۸۰۴ ه)، غاية السول في خصائص الرسول صلى الله عليه وسلم، ج ۱، ص ۲۳۶، تحقيق: عبد الله بحر الدين عبد الله، ناشر: دار البشائر الإسلامية - بيروت - ۱۴۱۴ه - ۱۹۹۳م.
۳. البلاذري، أحمد بن يحيي بن جابر (متوفاي۲۷۹ه)، أنساب الأشراف، ج ۱، ص ۱۸۱، طبق برنامه الجامع الكبير.
۴. الذهبي، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفاي۷۴۸ه)، تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام، ج ۳، ص ۲۸۸، تحقيق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الكتاب العربي - لبنان/ بيروت، الطبعة: الأولى، ۱۴۰۷ه - ۱۹۸۷م.
۵. الأصبهاني، ابونعيم أحمد بن عبد الله (متوفاي۴۳۰ه)، معرفة الصحابة ج ۶، ص ۳۲۵۳، رقم: ۳۷۶۹، طبق برنامه الجامع الكبير.
۶. الطبراني، سليمان بن أحمد بن أيوب ابوالقاسم (متوفاي۳۶۰ه)، المعجم الكبير، ج ۲۴، ص ۷۷، تحقيق: حمدي بن عبدالمجيد السلفي، ناشر: مكتبة الزهراء - الموصل، الطبعة: الثانية، ۱۴۰۴ه – ۱۹۸۳م.
۷. ابن عساكر الدمشقي الشافعي، أبي القاسم علي بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله، (متوفاي۵۷۱ه)، تاريخ مدينة دمشق وذكر فضلها وتسمية من حلها من الأماثل، ج ۶۹، ص ۹، تحقيق: محب الدين أبي سعيد عمر بن غرامة العمري، ناشر: دار الفكر - بيروت - ۱۹۹۵.
۸. الجزري، عز الدين بن الأثير أبي الحسن علي بن محمد (متوفاي۶۳۰ه)، أسد الغابة في معرفة الصحابة، ج ۷، ص ۱۱، تحقيق عادل أحمد الرفاعي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولى، ۱۴۱۷ ه - ۱۹۹۶ م.
۹. النووي، ابوزكريا يحيي بن شرف بن مري، (متوفاي۶۷۶ ه)، تهذيب الأسماء واللغات، ج ۲، ص ۵۹۷ ۵۹۸، تحقيق: مكتب البحوث والدراسات، دار النشر: دار الفكر - بيروت، الطبعة: الأولى، ۱۹۹۶م
۱۰. الهيثمي، ابوالحسن علي بن أبي بكر (متوفاي ۸۰۷ ه)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج ۹، ص ۲۶۰، ناشر: دار الريان للتراث/‏ دار الكتاب العربي - القاهرة، بيروت – ۱۴۰۷ه. .
۱۱. العيني، بدر الدين ابومحمد محمود بن أحمد الغيتابي الحنفي (متوفاي ۸۵۵ه)، عمدة القاري شرح صحيح البخاري، ج ۲، ص ۹۳، ناشر: دار إحياء التراث العربي – بيروت.
۱۲. العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاي۸۵۲ه)، تقريب التهذيب، ج ۱، ص ۷۴۳، تحقيق: محمد عوامة، ناشر: دار الرشيد - سوريا، الطبعة: الأولى، ۱۴۰۶ - ۱۹۸۶.
۱۳. العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاي۸۵۲ه)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج ۷، ص ۴۸۷، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، ۱۴۱۲ه - ۱۹۹۲م.
۱۴. النمري القرطبي، ابوعمر يوسف بن عبد الله بن عبد البر (متوفاي ۴۶۳ه)، الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ج ۴، ص ۱۷۸۳ ۱۷۸۲، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، ۱۴۱۲ه. .
۱۵. الصفدي، صلاح الدين خليل بن أيبك (متوفاي۷۶۴ه)، الوافي بالوفيات، ج ۹، ص ۳۶، تحقيق أحمد الأرناؤوط وتركي مصطفى، ناشر: دار إحياء التراث - بيروت - ۱۴۲۰ه- ۲۰۰۰م.
۱۶. البيهقي، أحمد بن الحسين بن علي بن موسي ابوبكر (متوفاي ۴۵۸ه)، سنن البيهقي الكبرى، ج ۶، ص ۲۰۴، ناشر: مكتبة دار الباز - مكة المكرمة، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، ۱۴۱۴ - ۱۹۹۴.
۱۷. الذهبي، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفاي۷۴۸ه)، سير أعلام النبلاء، ج ۲، ص ۲۸۹، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، محمد نعيم العرقسوسي، ناشر: مؤسسة الرسالة - بيروت، الطبعة: التاسعة، ۱۴۱۳ه. .
۱۸. ابن عساكر الدمشقي الشافعي، أبي القاسم علي بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله، (متوفاي۵۷۱ه)، تاريخ مدينة دمشق وذكر فضلها وتسمية من حلها من الأماثل، ج ۶۹، ص ۸، تحقيق: محب الدين أبي سعيد عمر بن غرامة العمري، ناشر: دار الفكر - بيروت - ۱۹۹۵.
۱۹. ابن كثير الدمشقي، إسماعيل بن عمر القرشي ابوالفداء، البداية والنهاية، ج ۸، ص ۳۴۵ ۳۴۶، ناشر: مكتبة المعارف – بيروت.
۲۰. ملا علي القاري، علي بن سلطان محمد الهروي، مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح، ج ۱، ص ۳۳۱، تحقيق: جمال عيتاني، ناشر: دار الكتب العلمية - لبنان/ بيروت، الطبعة: الأولى، ۱۴۲۲ه - ۲۰۰۱م.
۲۱. الصنعاني الأمير، محمد بن إسماعيل (متوفاي ۸۵۲ه)، سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحكام، ج ۱، ص ۳۹، تحقيق: محمد عبد العزيز الخولي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت، الطبعة: الرابعة، ۱۳۷۹ه.
۲۲. النووي، ابوزكريا يحيي بن شرف بن مري، (متوفاي۶۷۶ ه)، تهذيب الأسماء واللغات، ج ۲، ص ۶۱۵، تحقيق: مكتب البحوث والدراسات، دار النشر: دار الفكر - بيروت، الطبعة: الأولى، ۱۹۹۶م.
۲۳. المقدسي، مطهر بن طاهر (متوفاي۵۰۷ ه)، البدء والتاريخ، ج ۴، ص ۱۴۶، ناشر: مكتبة الثقافة الدينية – بورسعيد.
۲۴. الحميري المعافري، عبد الملك بن هشام بن أيوب ابومحمد (متوفاي۲۱۳ه)، السيرة النبوية، ج ۲، ص ۹۲، تحقيق طه عبد الرءوف سعد، ناشر: دار الجيل، الطبعة: الأولى، بيروت – ۱۴۱۱ه.