آیا مسلم بن عقیل فرزندی داشته؟

پرسش:

روسفید:سلام:منتظر مزاحمت های من باشید...چون سوال زیاد دارم.
بسم الله:
یکی از استادامون سر کلاس می گفت مسلم بن عقیل فرزندی نداشته و اگر می داشت حضرت زینب(س) دنبالشون می

رفتند. منم برای اینکه ایشون رو قانع کنم اطلاعات چندانی نداشتم فقط تا این حد می دونستم که مزار طفلان مسلم در پانزده کیلومتری کربلا است ولی قانع نشدند.اگر ممکنه راهنمایی ام کنید.

ممنون التماس دعا

پاسخ:

با سلام

دوست خوبم این حرف استاد شما در پی درج مقاله ای در روز نامه اعتماد 16دی ماه 1378تحت عنوان «تحریفات عاشورا و داستان طفلان مسلم» به قلم حجت الله جودكی و متعاقب آن مقاله « قصه پرغصه طفلان مسلم در سیما » به قلم غلام علی رجایی كه بر اساس نوشته های حجت الله جودكی گفته شده است، لذا ما جواب این استادتون و مقاله در روزنامه رو به امید خدا مفصل خواهیم داد در دو جواب جداگانه که اولیش هست.

البته دوستان خوبم و رو سفید عزیزمن هم با نویسندگان این مقالات هم عقیده ام كه، دست اندركاران ساخت مستندات تاریخی باید با حساسیت بیشتری به وقایع تاریخی بپردازند. اما به نظر می رسد انكاركلی داستان طفلان مسلم از اساس هم درست نباشد.

من در این جواب دوستمون ابتدا ادعاهای نویسندگان دو مقاله را ذكر می كنیم.سپس تك تك این ادعاها را مورد بررسی قرار می دهم.و در پایان قضاوت در این امر را به عهده خوانندگان محترم می گذاریم.

ادعاهای نویسندگان:

1- قضیه طفلان مسلم ازاساس مبنای درستی ندارد. و نزد اصحاب تاریخ و خبرگان حوزه تاریخ اسلامی از تحریفات مسلم مرتبط با فاجعه جانگداز عاشورا است. و سازندگان این قضیه درجعل وتحریف آن مهارت داشته اند.

2- این قصه در مقتل ابومخنف و سایر كتابهای تاریخی نیست، نپرداختن ابو مخنف (اولین وقایع نگارعاشورا) و امثال شیخ مفید و سید بن طاووس به این امر دال بر نادرست بودن آن است.
3- طبق نقل طبری این دوطفل از فرزندان عبدالله بن جعفر یا فرزندان فرزندان جعفر هستند كه توسط مردی از قبیله طی گردن زده شدند.
4-نقل منحصر به فرد شیخ صدوق اعتباری ندارد.

5-خوارزمی نیز این روایت را نقل كرده اما نقل او با نقل شیخ صدوق در جهات مختلفی با هم اختلاف دارند.
6-محدث قمی تفصیل قضیه را نپذیرفته است و به احترام شیخ صدوق آن را نقل كرده است.

7-عبیدالله در این قضیه فردی رقیق القلب و مهربان معرفی شده است.

8-چرا قبر طفلان مسلم در نزدیكی كوفه (محل زندانی شدن آنها ) نیست ؟

9-چرا اهل بیت ـ علیه السلام ـ به جدا شدن اینها از كاروان اسرا توجهی نكردند ؟

در مورد ادعای اول نویسنده كه مدعی شده است قضیه طفلان مسلم از اساس مبنای درستی ندارد و نزد اصحاب تاریخ و خبرگان حوزه تاریخ اسلامی از تحریفات مسلم مرتبط با فاجعه جانگداز كربلاست، باید گفت: قصه این دوطفل كه طبری در كتابش اشاره های جزئی به آن كرده است و دو طفل را از فرزندان عبدالله بن جعفر یا از فرزندان جعفر میداند، توسط یكی از بزرگترین و موثق ترین عالمان شیعه هم با ذكر سلسله اسناد بیان شده است.در خصوص اعتماد به نقل شیخ صدوق در ادامه مقاله مطالبی را بیان خواهیم كرد.
اما نكته ای كه در اینجا در صدد بیان آن هستیم این است كه تقریبا قریب به اتفاق محققان و مورخان این قصه را با همه اختلافاتی كه در آن است، مورد پذیرش قرار داده اند. ما هم قبول داریم كه اختلاف و بعضا اشتباه در بخش هایی از این روایت وجود دارد.اما این اختلافات جزئی دال بر بطلان این قضیه از اساس نیست.

نكته دیگری كه توجه به آن خالی از لطف نیست این است كه شاید یكی از علل نقل محدود این قصه، در دست نبودن چندین كتاب دست اول در این خصوص باشد .

رسول جعفریان می نویسد :«چندین مقتل كهن وجود داشته كه امروزه خبری از آنها نیست»[1] سپس ایشان به چندین كتاب تحت عنوان «مقل الحسین (ع)» از نویسندگان مختلف من جمله محمد بن عمر واقدی ،ابوعبیده معمر بن مثنی ،نصربن مزاحم منقری ،قاسم بن سلام،ابو الحسن مدائنی ،ابن ابی الدنیا ،یعقوبی و...اشاره میكند .[2]

طبق برسی به عمل آمده ،علاوه بر طبری كه اشاره ای به قضیه كرده و شیخ صدوق و خوارزمی كه با تفصیل و با اختلافاتی قصه را بیان كرده اند، بسیاری از محققان اصل قضیه را پذیرفته اند و روایت را در كتاب های خویش آورده اند كه به برخی از آنها اشاره می كنیم.

1-شیخ عباس قمی هر چند تفصیل قضیه را نپذیرفته اما از اساس هم روایت را انكارنكرده است. ایشان به نقل شیخ صدوق اعتماد كرده و می نویسد «چون شیخ صدوق كه رئیس المحدثین و مروج اخبار وعلوم ائمه است، آن را نقل كرده و در سند آن جمله ای از علما اجلاء اصحاب ما واقع است، لا جرم ما نیز متابعت ایشان كردیم و این قضیه را ایراد نمودیم»[3]ایشان علاوه بر ذكر آن در منتهی الا مال[4]در نفس المهموم [5] نیز روایت را ذكر كرده است.

2-علامه مجلسی (ره) دو روایت در این رابطه در بحار الانوار آورده است.1- روایت صدوق 2-روایتی از مناقب قدیم.علامه قائل است این دوروایت مشابه هم هستند.[6] ایشان هیچ نقدی بر روایات نیاورده است.

3- محمد مهدی حائری در معالی السبطین دو روایت در این زمینه یكی از كتاب امالی شیخ صدوق و یكی دیگر از ناسخ التواریخ نقل كرده است.[7]
4- عبد الرزاق موسوی مقرم در كتاب« الشهید مسلم بن عقیل» روایت را پذیرفته است. و برخی از شبهاتی كه در این زمینه وجود دارد را پاسخ گفته است.[8]

5- محمد صحتی سردرودی در كتاب مقتل الحسین ـ علیه السلام ـ كه در واقع تحقیق و ترجمه ای از روایات شیخ صدوق در خصوص واقعه عاشورا است روایت را ذكر كرده و نقدی بر آن ذكر نكرده است.[9]

6- شیخ عبدالله بحرانی در العوالم دو روایت دراین رابطه نقل كرده وهمانند علامه مجلسی نقدی بر مطالب روایات ندارد.[10]

7- ذبیح الله محلاتی در كتاب «فرسان الهیجاء» روایت صدوق را ذكر كرده است.[11]

8- محمد باقر شریف القرشی روایت را نقل كرده و برخی از شبهات را هم پاسخ داده است.[12]

9- علامه عبدالواحد الشیخ احمد المظفر به اختلافاتی كه در این قضیه وجود دارد اشاره دارد و برخی از شبهات را پاسخ داده است.[13]از دیگر محققانی كه روایت را پذیرفته اند می توان به جواد محدثی در كتاب مسلم بن عقیل[14]،محمد محمدی اشتهاردی كه شهادت این دو طفل را به روایت شیخ صدوق و معالی السبطین آورده است، [15]مرتضی مدرسی چهاردهی در كتاب مسلم بن عقیل[16]، علی محمد علی دخیل، در كتاب« ابطال الهاشمیین مسلم بن عقیل» [17]، اشاره كرد. و ده ها محقق دیگر كه ذكر نام آنها مقاله را طولانی خواهد كرد.

اما در رابطه با اینكه در مقالات بیان شده این داستان در مقتل ابومخنف و دیگر منابع نیست،باید به این نكته اشاره كرد كه اولا : ابومخنف و دیگران تمامی قضایای مربوط به واقعه كربلا را مو به مو نقل نكرده اند. ثانیا: اصل كتاب ابی مخنف به دست ما نرسیده است .آنچه به نام مقتل ابی مخنف تدوین و چاپ شده توسط آقای یوسفی غروی و دیگران از تاریخ طبری و ... گردآوری شده وبه طور قطع ،تمام مقتل ابی مخنف نیست . نبودن این واقعه در الارشاد و... هم دلیل متقنی بر ادعای نویسندگان مقالات نیست.شیخ مفید بنایشان بر اختصار بوده است.و بیشتر مطالب خویش را به ائمه (ع) و فرزندانایشان اختصاص داده و طفلان مسلم از فرزندان ائمه نیستند .
بنابراین اشاره طبری به قضیه و ذكر كامل شیخ صدوق و دیگران می تواند تا حدی موجب اطمینان به صحت روایت باشد.

اما در اینكه این دو طفل از فرزندان مسلم بن عقیل هستند یا از فرزندان یا نوادگان عبدالله بنجعفر، این اختلاف در نقل روایت نمی تواند موجب بطلان آن شود.در اینجا یك سوال وجود دارد و آن این كه آیا این احتمال وجود نداردكه اصل روایت درست است،فقط طبری و دیگرانی هم كه نام پدر این كودك را غیراز مسلم بن عقیل ذكر كرده اند اشتباه كرده باشند؟.

به نظر می رسد با توجه به مطالبی كه در پی می آید طبری و دیگران كه نام پدر این دوطفل راغیر از مسلم نوشته اند، اشتباه كرده اند.[18] مسلّم است كه این دو طفل از فرزندان جعفر نمی توانند باشند،همان گونه كه در مقالات نیزبه این مطلب اشاره شده است.چراكه جعفر طیار در جنگ موته به شهادت رسید و فرزندان او در واقعه كربلا تقریبا از 50 سال بیشتر داشته اند.

ذبیح الله محلاتی می نویسد :"اختلاف در موضوع ابراهیم و برادرش محمد از چند جهت است :یكی آنكه آیا این دو فرزندان مسلم بن عقیل اند، چنانچه صدوق در امالی ذكر كرده و مشهورالسنه همین است؟یا اینكه فرزندان عبدالله بن جعفراند یا فرزندان خود جعفر.؟
سپس می نویسد: فرزند بلاواسطه جعفر اگر تا واقعه كربلا زنده بود می بایست مردی كهن سال مانند خود عبدالله بن جعفر باشد (فرزندان جعفر هم نمی توانندباشند )چرا كه فرزندان جعفر اسامی آنها مشخص است ".[19]

علامه محقق عبدالواحد شیخ احمد المظفر می نویسد: اینكه این دو طفل از فرزندان مسلم بن عقیل باشند، همچنانكه صدوق نقل كرده اقوی واشهر است.[20]

بنا بر این روایتی كه می گوید این اطفال، از اولاد جعفر یا فرزندان فرزندان جعفر می باشند دارای خدشه است.[21]اختلافی كه در نام پدر این دو طفل در منابع است نمی تواند روایت را از اساس باطل كند.

اما اینكه ابوالفرج اصفهانی گفته محمد و عبدالله از فرزندان مسلم در كربلا به شهادت رسیده اند، دلیل بر این نمی شود كه دو نفر دیگر از فرزندان مسلم بعدا در كوفه یا جای دیگری به شهادت نرسیده باشند.

بله شكی نیست كه یكی از فرزندان مسلم كه در كربلا به شهادت رسیده، نامش محمد بوده اما به این نكته باید توجه داشت كه در نام فرزندان مسلم كه در كوفه یا جای دیگر به شهادت رسیده اند، اختلاف است.

منابع می نویسند: یكی از آن دو طفل به اتفاق علما ابراهیم نام داشته دومی آیا عبد الرحمن است یا محمد یا جعفر، در آن اقوالی است.[22]شیخ صدوق در داستان طفلان، نام آنها را ذكر نكرده است.

شیخ عباس قمی از جمله كسانی است كه از آنها نام برده است. ایشان می نو یسد :من بر5تن از فرزندان مسلم دست یافتم:

1- عبدالله 2- محمد كه در كربلا كشته شدند.3 و 4- دو تن دیگر از فرزندان مسلم به روایت مناقب قدیم محمد و ابراهیم بوده اند كه مادرشان از فرزندان جعفرطیار است.[23] برخی هم نام این دو طفل را ابراهیم و جعفر گفته اند. همانند ابن جوزی در مناقب.[24]

بنابر این اولا: كسی به طور قطع ویقین نگفته كه نام این دوطفل محمد وابراهیم بوده است.ثانیا اگر بر فرض هم نام یكی محمد باشد، اشكالی پیش نمی اید (.امام حسین ـ علیه السلامـ هم نام سه تن از فرزندانش علی بوده است.)البته ذبیح الله محلاتی می نویسد :"تواریخ به مانشان نمی دهد كه مسلم دوپسر به نام محمد داشته باشد ممكن است ان پسر كه در كوفه،با برادرش ابراهیم شهید شده، نام دیگری داشته باشد وبه محمد شهرت پیدا كرده است.[25]

نكته بعدی و اشكال نویسنده مقالات این است كه این روایت را تنها شیخ صدوق در امالی ذكركرده واین نقل انفرادی اعتباری ندارد.
جواب :

1- شیخ صدوق روایت را با ذكر سلسله سند آورده است در حالی كه بسیاری ازداستانها سندی ندارند. این عا لم بزرگوار تا جایی مورد قبول علمای شیعه قرار گرفته كه روایات مرسل او در حكم مسند دانسته شده است.[26]

2 در سند روایت افرادی چون محمدبن مسلم، حمران اعین و پدرشیخ صدوق ذكر شده اند.شیخ صدوق از جمله عالمانی است كه همه بزرگان حدیث و رجال در طی ده سده پس از وفات او تاكنون یك صدا او را ستو ده اند و همگی بر جایگاه بلند علمی و شخصیت معنوی او تاكید كرده اند.[27]
شیخ طوسی در فهرست اورده است :"او (شیخ صدوق)جلیل القدر حافظ احادیث، اگاه به رجال، ناقد روایت است.در میان قمی ها هیچ كس در حفظ حدیث و كثرت دانش به پای او نمی رسد ".[28]

شیخ صدوق شخصیتی است كه به دعای حضرت ولی عصر (عج)متولد شده است.وخودش همواره به این امر افتخار می كرد.[29]

در كتاب ستارگان درخشان می نو یسد :شیخ صدوق كه جریان شهادت طفلان مسلم را بدین نحو نگاشته از فحول واقدم محدثین شیعه به شمار می رود وچون این محدث عالی قدر شهادت طفلان مسلم را بدین نحو نگا شته برای اطمینان قلب كافی است..."[30]

علاوه بر این، روایت در منابع دیگر چون مقتل الحسین خوارزمی و...نقل شده است. بنا بر این ادعای جعل و تحریف به این بزرگ مرد صحیح نیست.

اما اینكه بیان شده روایت شیخ صدوق وخوارزمی در چندین جهت اختلاف دارند باید گفت :1-اختلاف در نقل این روایت اختلافاتی جزئی است و این امر تا حدی طبیعی است.

بدون شك در نقل یك قضیه نسبتا طولانی توسط دو یا چند نفرراوی، اختلافات جزئی ممكن است رخ دهد.2- برخی از اختلافات نقل شده اصولا اختلاف نیست. مثلا یكی از راویان نام غلام قاتل را ذكر كرده و دیگری سكوت كرده است. یكی نام دو طفل را ذكر نكرده ویكی نام آنها را محمد و ابراهیم نوشته است.

دربخش دیگری از مقاله بیان شده كه عبیدالله در این داستان فردی رقیق القلب معرفی شده است. و این با قساوت قلبی كه وی داشته سازگار نیست.

در جواب باید گفت: 1- چه لز ومی دارد كه فرد قسی القلب همه جا قساوت قلب وخشونت به خرج دهد؟. همین فرد قسی القلب چرا وقتی امام سجاد ـ علیه السلام ـ در مجلسش جواب او را داد، فوق العاده ناراحت شد ومی خواست حضرت را به قتل برساند اما این كار را نكرد؟

2- ممكن است عبیدالله در این قضیه دلش به رحم امده باشد. چرا كه در روایت امده وقتی عبیدالله با سر های بر یده این دو طفل مواجه شد بی اختیار سه مر تبه از جای خود بر خاست و دوباره نشست.[31]علاوه بر اینكه قاتل در حضور عبیدالله به بی رحمی خویش در قتل بچه هااقرار كرد.[32]

3- :معلوم نیست كه عبیدالله دستور داده بوده كه سرهای این دو طفل را برایش بیاورند. شایدعبیدالله انها را زنده می خواسته است.شیخ صدوق می نو یسد :وقتی قا تل سرها را نزدعبیدالله برد، عبیدالله به او گفت چرا انها را زنده نزد من نیاوردی؟[33]

علاوه بر این، شما كه نقل شیخ صدوق را در مورد دل رحمی عبید الله نپذیرفته اید، باید نقل طبری را نیز در این رابطه قبول نداشته باشید. چون طبری می نو یسد :عبیدالله دستور داد قاتل دو پسربچه عبد الله بن جعفر كشته شود و خانه اش ویران شود.[34]

اشكال دیگری كه در مقاله در این قضیه نقل شده این است كه چرا قبر طفلان مسلم درنزدیكی كوفه (محل زندان آنها) نیست.

در پاسخ به این بخش باید گفت :در اینكه بچه های مسلم در كدام منطقه زندانی بوده اند،عبیدالله چه زمان از فرار كردن آنها از زندان آگاه شده، كجا به شهادت رسیده اند، بدن آنها آیادفن شده یا نشده؟به نتیجه قطعی نمی توان رسید.

عبدالرزاق موسوی مقرم می نویسد: "تامل درروایت، مفید این نكته است كه این دو طفل در شبی كه در آن شب از زندان فرار كردند، به خانه آن پیرزن نیامده اند. قطعا ابن زیاد از از فرار بچه ها در آن شب واقف نشده است.ممكن است فردای آن شب آگاه شده باشد. همچنانكه معلوم نیست داماد آن پیره زن همان شب به خانه پیرزن آمده یا در شب دوم یا بعد از آن.پس تشكیك در روایت از جهت دوری محلی كه در آن كشته شده اند، از كوفه كه محل حبس آنها بوده، در صورتی درست است كه فرض شود آن مرد (قاتل) همان شب فرار بچه ها، آنها را دستگیر كرده است. اما با احتمال دست یابی وی به بچه ها در شب های بعد، روایت مشكلیندارد.

علاوه بر اینكه روایت آشكارا نمی گوید كه بچه ها در همان شهر (كوفه) حبس شده ا ند.پس احتمال بعض علما به اینكه ابن زیاد آنها را به مردی داده باشد كه وی آنها را زندانی كند ولو در خانه اش خارج كوفه و اینكه آن خانه خیلی بعید از موضع قتل آنها نباشد، احتمال خوبی است".[35]

سپس می نو یسد :بنابراین به خاطر پاره ای از احتمالات نمی توان منكر قضیه شد واین محل را محل شهادت طفلان مسلم ندانست.[36]علامه عبدالواحد شیخ احمد المظفر نیز می نویسد: «ظاهر از همه روایات وارده در این فاجعه غم انگیز این است كه این دو طفل به فرات پرتاب شدند و بعد از شهادت در آب فرو رفتند و ظاهر نشدند كه دفن شوند. اما این دو قبرهایی كه در (مسیب) به اسم دو طفل مسلم وجوددارد، احتمالا در محل زندان بودن آنها یا موضع شهادت آنها ساخته شده باشد».[37]

طبق برخی از نقل ها نیز آب فرات جسد آنها را به نزدیك كربلا آورد و مردم جسد آنها را از آب گرفتند و همانجا به خاك سپردند. از این رو مرقد شریف این دو كودك در شهر مسیب واقع در 4 فرسخی كربلا قرار گرفته است.[38]

مقرم در خصوص محلی كه به قبر طفلان مسلم اشتهار یافته می نو یسد: «بنا بر آنچه از روایت استفاده می شود، بدن این دو طفل را در فرات افكنده اند. این موضع (قبر طفلان مسلم) محل شهادت طفلان مسلم یا محلی است كه آنها را از فرات بیرون اورده اند ودفن كرده اند.[39]

نكته پایانی كه در خصوص این قضیه تشكیك شده این است كه چرا اهل بیت به جدایی اینها از كاروان اسرا توجهی نكردند؟

در جواب باید گفت :در اینكه طفلان مسلم آیا در كربلا همراه كاروان اسرا بوده اند، یا همراه پدرشان از مدینه به كوفه رفته اند، و یا در هنگام غارت خیمه ها متواری شده اند، سپس به چنگ ماموران زیاد افتاده اند، اختلاف است. قول اخیر را برخی از منابع ترجیح داده اند.

عبد الواحد شیخ احمد المظفر می نو یسد: "قصه اسارت این دو طفل مختلف است. بنا به قولی :1-همراه پدرشان بودند كه اسیر شدند و زندانی شدند كه بعید است.
2- در لشكر امام حسین بودند وزندانی شدند سپس فرار كردند این هم بعید است. چون از اسرای بنی هاشم كسی زندانی نشد وهمگی به مدینه بر گشتند.
3- قول صواب این است كه آنها از وحشت و اضطراب هنگام هجوم خیل دشمن (بعد از شهادت امام حسین ـ علیه السلام ـ ) فرار كردند و به منطقه عتیكیات در نزدیكی مسیب از زمین كربلا رسیدند و مهمان زن آن مرد شقی شدند و سپس به شهادت رسیدند"[40][41] نكته دیگری كه در اینجا باید به آن توجه كرد این است كه سیره مشتهر بین شیعه این بوده كه محل قبور طفلان مسلم در شهرك مسیب محل شهادت آنها بوده است ودر ادوار مختلف برای آنها شك حاصل نشده است.[42] مرحوم اشتهاردی می نویسد : بنا بر قول سوم آنها به زندان نیفتاده اند..

نتیجه گیری:

هر چند داستان طفلان مسلم در منابعی چون مقتل ابو مخنف، الا رشاد و لهوف و...نیامده است، اما نقل شیخ صدوق و پذیرش این قول توسط بسیاری از علما موجب می شود كه نتوان این قضیه را از اساس منكر شد و آن را جزء جعلیات و تحریفات مرتبط با واقعه عاشورا دانست.بله در نقل این روایت اختلافاتی وجود دارد اما این اختلافات در این قضیه نسبتا مفصل، تا حدی طبیعی است و نمی توان به صرف وجود این اختلافات به طور كلی قضیه را منكر شد.

منابع

[1] رسول جعفریان ،تاملی در نهضت عاشورا ،قم، مورخ ،1386 ،اول ص ،16

[2] همان

[3] شیخ عباس قمی، منتهی الامال، بی جا، حسینی، 1370 ص 382

[4] همان، ص 382-379

[5] شیخ عباس قمی، نفس المهموم، ترجمه شیخ محمد باقر كمره ای (در كربلاچه گذشت )قم جمكران، چاپ اول، 1370ص204-198

[6] محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت موسسه الوفاء، 1403، ج45 ص106-105

[7] محمد مهدی حائری ؛معالی السبطین، تبریز، مكتبه قرشی، بی تا، ج 2ص41

[8] عبد الرزاق موسوی مقرم ؛الشهید مسلم بن عقیل، بی تا، بی جا، ص198به بعد

[9] محمد صحتی سردرودی ؛مقتل الحسین، تهران، نشر هستی نما، 1381 ص216-208

[10] شیخ عبدالله بحرانی ؛العوالم الامام الحسین ـ علیه السلام ـ ، قم، امیر، 1407 ص360-353

[11] ذبیح الله محلاتی ؛فرسان الهیجاء، تهران مركز نشر كتاب، 1390 چاپ دوم ص17

[12] باقر شریف القر شی ؛مسلم بن عقیل، قم، دارالهدی، 1382 چاپ اول ص70

[13] عبد الواحد الشیخ احمد المظفر ؛سفیر الحسین مسلم بن عقیل، بی جا، شریف الرضی 1380، چاپ اول ص19.

[14] جواد محدثی 0؛مسلم بن عقیل، قم، دفتر تبلیغات 1375، چاپ اول ص78-76

[15] محمدمحمدی اشتهاردی ؛مسلم بن عقیل، تهران، مطهر ِ1374 ص175 -157

[16] مرتضی مدرسی چهاردهی ؛مسلم بن عقیل، بی جا، نشر مجله ماه نو، بی تا چاپ اول

[17] علی محمد علی دخیل ؛ابطال الها شمیین، بیروت، موسسه اهل البیت، 1401 ص86-73

[18] شاید چون مادر این دوطفل از فرزندان جعفر طیار بوده است، ("شیخ عباس قمی ؛منتهی الامال "پیشین ص378) باعث اشتباه طبری شده است.

[19] ذبیح الله محلاتی ؛پیشین ص18-17

[20] عبدالواحد الشیخ احمد المظفر ؛پیشین ص19

[21] البته هما نگونه كه بیان شد همین روایات هم می توانند از جهتی صحیح باشند. چرا كه مادرطفلان مسلم از فرزندان جعفر طیار بوده است.

[22] عبد الواحد ؛الشیخ احمد الظفر، پیشین ص19

[23] شیخ عباس قمی، منتهی الامال، پیشین ص378

[24] مجید زجاجی كاشانی ؛مسلم قهر مان سفیران، كاشان مرسل 1382ص138

[25] ذبیح الله محلاتی ؛پیشین، ج 2ص160 ذیل كلمه محمد بن مسلم بن عقیل

[26] محمد صحتی سردرودی، پیشین ص23مقدمه

[27] علی نصیری، اشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، قم، مركز جهانی علوم اسلامی 1385 چاپ اول ص79

[28] محمد بن حسن طوسی ؛الفهرست، موسسه النشر الفقاهه، 1417 ص237

[29] نجاشی ؛رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، 1416چاپ پنجم ص261

[30]. ستارگان درخشان، تهران كتابفروشی اسلامیه 1345، ج 5 ص280

[31] شیخ صدوق ؛الامالی، قم علی نصیری، اشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، قم، مركز جهانی علوم اسلامی 1385 چاپ اول ص79

[32] همان

[33] همان

[34] محمد بن جریر طبری ؛تاریخ الرسل والملوك، مصر، ج 5ص 389 (حدثنا عمار الدهنی عن ابی جعفر...)

[35] عبد الرزاق موسوی مقرم ؛پیشین ص 19

[36] همان

[37] عبد الواحد الشیخ احمد المظفر ؛پیشین ص19

[38] محمد ؛محمدی اشتهاردی ؛پیشین ص175-174 به نقل از حائری در معالی البسطین

[39] عبد الرزاق موسو ی مقرم، پیشین ص189، باقر شریف القرشی نیز می نو یسد :دو قبه ای كه برای انها در مسیب وبه اسم انها ساخته شد ه شاید موضع شهادت انها باشد چرا كه بدن انها در فرات افكنده شد.قرشی، پیشین ص70

[40] عبد الواحد شیخ احمد المظفر ؛پیشین ص20-19

[41] محمد محمدی اشتهاردی ؛پیشین ص158

[42] مقرم ؛پیشین 190محمد محمدی اشتهاردی به نقل از شیخ علی اكبر سیبویه صاحب كتاب مفتاح الولایه ساكن كربلا حكایتی نقل می كند در این حكایت به عنایت حضرت زهرا(س)به این محل وبه طفلان مسلم و گریه ان حضرت برای این اطفال اشاره شده است.محمد محمدی اشتهاردی پیشین ص175