چرا ديه زن و مرد مساوى نيست؟

پرسش:
 در سوره بقره آيه 178 قرآن مى فرمايد: (الحُرُّ بِالحُرِّ) پس چرا ديه زن و مرد مساوى نيست؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب
 درباره ديه زن، آيه اى كه به صراحت مقدار آن را مشخص كند نداريم. درباره قصاص قرآن مى فرمايد: (يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ القِصاصُ فِى القَتلَى الحُرُّ بِالحُرِّ والعَبدُ بِالعَبدِ و الاُنثى بِالاُنثى؛[1]اى كسانى كه ايمان آورده ايد، درباره كشتگان، بر شما حق قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن ... .)
(و كَتَبنا عَلَيهِم فيها اَنَّ النَّفسَ بِالنَّفسِ والعَينَ بِالعَينِ والاَنفَ بِالاَنفِ والاُذُنَ بِالاُذُنِ والسِّنَّ بِالسِّنِّ والجُروحَ قِصاصٌ ...؛ (مائده، 45) و در [تورات]بر آنان مقرر كرديم كه جان در مقابل جان و چشم در برابر چشم و بينى در برابر بينى و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان مى باشد و زخم ها [نيز به همان ترتيب]قصاص دارند ... .)
نصف بودن ديه زن، از مسائلى است كه مورد اتفاق غالب فقهاى شيعه و اهل سنت است و همه مسلمانان قبول دارند.[2]
براى ارزيابى جايگاه انسان در اسلام ديه نمى تواند معيار باشد و نبايد تفاوت زن و مرد را در زيادى و كمى ديه ارزيابى كرد. ديه تنها براى جبران خلأ اقتصادى مقتول است و ملاك ارزيابى انسان نيست. همچنان كه در شريعت اسلامى براى سگى كه پاسبان گله و خانه است ديه تعيين شده است براى جبران خلأ تن آدمى نيز ديه تعيين شده است، لذا ديه مهم ترين افراد با ساده ترين افراد يكسان است. تن ابزارى بيش نيست و اين ابزار خواه در هيكل يك فقيه يا طبيب يا مهندس يا مبتكر باشد و خواه در هيكل يك كارگر ساده، ديه همه آنان به يك اندازه است. ارزيابى آدمى به جان اوست و جان نه از بين مى رود و نه مقتول واقعى مى شود تا در نتيجه ديه به آن تعلق گيرد، بلكه آنچه آسيب مى بيند بدن است و بدن با ابزار مادى ارزيابى مى شود. و هر بدنى كه بازدهى اقتصادى بيش ترى داشته و در اداره اقتصادى خانه مؤثرتر و قوى تر باشد مقدار ديه نيز به تناسب آن تنظيم مى شود، و چون مردها در اداره اقتصادى معمولا بيش تر از زن ها بازدهى اقتصادى دارند. ديه بيش ترى بر آنان تعلق گرفته است.
افزون بر اين، مردان غالباً عضو مؤثر اقتصادى در خانواده هستند، اگر ديه بيش ترى به آنان تعلق نگيرد به خانواده و فرزندانش ضربه و زيان وارد مى شود؛ چون نفقه زن و فرزندان بر عهده مرد است و شريعت اسلامى براى رعايت حقوق اعضاى خانواده و جلوگيرى از اين زيان، ديه مرد را دو برابر زن قرار داده است.[3]
مثلا در صورتى كه مردى، زنى را به قتل رساند، در صورتى كه قاتل را اعدام كنند، خانواده قاتل ـ كه همان زن و فرزندان او هستند ـ ديگر راهى براى تأمين هزينه هاى خود ندارند و در واقع اينان از نظر اقتصادى نيز در معرض آسيب هستند. در اين صورت ، دين اسلام ، اجازه مى دهد ، قاتل اعدام شود تا به سزاى عملش برسد در عين حال براى آن كه زن و فرزندان قاتل از حيث اقتصادى به گدايى و ... نيفتند، دستور مى دهد نيمى از ديه بدانان پرداخت شود.
نكته مهمى كه نبايد از آن غفلت شود، بحث «وظيفه نان آورى» است كه اين وظيفه به عهده مردان خانواده است نه زنان يعنى زنان ـ هر قدر هم كه ثروتمند باشند ـ باز هم وظيفه تأمين مخارج خانواده را ندارند ولى مردان ـ هرقدر هم فقير باشند ـ وظيفه دارند مخارج خانواده را تأمين كنند.

[1]. بقره/178.
[2]. ر.ك: جواهرالكلام، محمدحسن نجفى، ج 43، ص 32.
[3].پ ر.ك: زن در آئينه جلال و جمال، عبدالله جوادى آملى، ص 400 ـ 404؛ تفسير نمونه، ج 17، ص 313 ـ 314.