آیا روح در حیوانات و نباتات هم وجود دارد؟

پرسش:

تعريف روح چيست؟ آيا در حيوانات و نباتات هم وجود دارد؟ با روح انسان چه تفاوتي دارد؟

پاسخ:

با سلام و ادب سلامتي، سعادت و موفقيت شما را از درگاه ايزد منان خواستاريم
از ارتباطتان با سایت طلبه پاسخگو سپاسگزاریم

اين سؤال به سه بخش تقسيم مي‏شود كه به صورت جدا پاسخ مي‏دهيم:

بهتر بود سؤال را به اين صورت مطرح مي‏كرديد كه تعريف نفس چيست، چون روح و نفس از نظر فلسفي در بعضي كاربردها تفاوت دارند، زيرا اگر آن را به عنوان موجودي مجرد از ماده در نظر بگيريم، از آن تعبير به روح مي‏شود اما اگر موجود مجردي باشد كه ارتباط و اضافه و تعلّق به بدن دارد، از آن تعبير به نفس مي‏شود، ولي ظاهراً سؤال شما در مورد تعريف نفس است، هر چند معمولاً نفس و روح به صورت مترادف به كار مي‏روند.

تعريف نفس يا روح به صورت اجمالي عبارت است از: قوه‏اي كه در جسم موجود است يا به آن تعلّق مي‏گيرد و منشأ آثار گوناگون مي‏گردد.

توضيح آن كه: برخي اجسام داراي آثاري مي‏باشند كه به صورت يكنواخت از آن‏ها ظهور مي‏يابند، مثلاً آتش همواره داراي اثر سوزندگي يا ايجاد حرارت است. يخ نيز همواره سرد و خورشيد هميشه سوزان است و نورافشاني مي‏كند.

بنابراين آثار اين اجسام به صورت يكنواخت ظاهر مي‏گردد.

اجسام ديگري هستند كه آثار يكنواختي ندارند، مثلاً انسان گاهي نشسته است و گاهي ايستاده.

زماني مي‏خندد و زماني مي‏گريد، هم چنين داراي ادراكات متفاوتي است. اين آثار از مبدأ واحدي سرچشمه مي‏گرد كه نام آن را نفس مي‏گذاريم.

پس نفس و يا به تعبير شما روح، امري است كه منشأ و آثار مختلف و ناهمگون در جسم مي‏شود.

آيا در حيوانات و نباتات روح وجود دارد؟ پاسخ مثبت است، چون نفس را به سه قسم: نباتي، حيواني و انساني تقسيم كرده‏اند. در ذيل هر يك از اين سه قسم را ذكر مي‏كنيم تا پاسخ روشن شود.

نفس نباتي داراي سه ويژگي: تولّد، رشد و توليد مثل است. البته برخي به جاي توليد مثل، تغذيه گفته‏اند.

هر گياهي در ابتدا از گياه ديگري به وجود مي‏آيد (تولد) و سپس رشد و نمو مي‏كند و سرانجام منشأ توليد گياهان همنوع خود مي‏گردد.

نفس حيواني علاوه بر ويژگي‏هاي نفس نباتي داراي ويژگي‏هاي ادراك جزئيات (امور جزئي) و حركت ارادي است.

نفس انساني نيز علاوه بر ويژگي‏هاي نفس نباتي و حيواني داراي دو ويژگي قوه عاقله و عامله است. قوه عاقله مدرك كليات است و قوه عامله عضلات را بر اساس رأي صادر شده از عقل عملي به حركت در مي‏آورد و كارهايي را به انجام مي‏رساند كه بر اساس حكم عقل و در مقام اختيار و انتخاب ناشي از تفكر انجام مي‏پذيرد.

آن چه تا به حال گفتيم پاسخ به سؤال از ديدگاه فلاسفه بود؛ حال پاسخ را از ديدگاه قرآن و با توجه به نظريات فلاسفه مطرح مي‏كنيم.

وجود انسان داراي دو بُعد مي‏باشد: جسم و روح.

آيات چندي در قرآن بر دو بعدي بودن انسان، وجود روح در آدمي دلالت دارند، از جمله آيه شريفه: "به خاطر بياور هنگامي را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: "من بشري را از گِل مي‏آفرينم! هنگامي كه آن را نظام بخشيدم و از روح خود در آن دميدم، براي او به سجده افتيد".(1)

در اين آيه خداوند بيان فرموده كه بعد از خلق جسم آدمي، روح در او دميده شده، پس اين آيه مبيّن وجود روح در انسان است امّا حقيقت و كنه معناي روح بر آدمي ناشناخته است و اين مخلوق الهي زواياي مجهول فراواني دارد و بزرگان حكمت و معرفت بر عجز خويش در دستيابي به حقيقت آن اعتراف نموده‏اند، همان طور كه خداوند مي‏فرمايد: "از تو (رسول خدا) درباره روح سؤال مي‏كنند، بگو: روح از فرمان پروردگار من است و جز اندكي از دانش، به شما داده نشده است".(2)

در اين باره نظريات گوناگوني ابراز شده، خوشبختانه در روايات چندي به اين حقيقت اشارت رفته است. براي بررسي بيشتر مسئله روح بايد گفت:

روح مورد بحث در آيات و روايات با روح جسماني لطيف كه منشأ آن قلب است، تفاوت دارد، و مي‏توان گفت به طور كلّي دو نوع روح داريم:(3)

1- روح بخاري يا حيواني: حيات حيواني تمام موجودات زنده به اين روح بستگي دارد، اعم از انسان، حيوان و گياه. منشأ اين روح قلب است و از طريق رگ‏ها به تمام اعضاي بدن نيروي حس و حركت را منتقل مي‏كند. بينايي چشم از طريق آن است و گوش، شنوايي خود را از آن احساس مي‏كند، همان طور كه در و ديوار و فضاي خانه به وسيله نور لامپ روشن مي‏شود. اين روح در وجود تمامي موجودات زنده يافت مي‏شود و با مرگ موجود زنده از بين مي‏رود. روح در صورت قطع شدن غذا و نرسيدن به اندام موجود زنده، باعث مرگ موجود زنده مي‏شود، مثل درختي كه قطع شده است و ديگر روح بخاري در او موجود نيست، همانند چراغي كه نفتش تمام شود.(4)

هر چه در آيات و روايات در مورد روح صحبت شده، مراد اين روح نمي‏باشد.

2- روح انساني يا نفس ناطقه: نفس ناطقه يا روح انساني همان است كه حقيقت آدمي را تشكيل مي‏دهد، و انسانيت انسان به آن است.

ارتباط روح با بدن تدبيري است، يعني روح با فرماندهي و سرپرستي، امور جسم را اداره مي‏نمايد. وقتي اين روح از بدن خارج شود، جسم بي جان آدمي، مردار بدبود مي‏گردد. چه زيبا است بيان امام صادق(ع) در مورد روح كه: "مَثَل روح مؤمن و بدنش مانند دانه گوهري در صندوقي است. هر گاه آن را از صندوق بيرون برند، صندوق به كنار انداخته شود و بدان اعتنايي نمي‏شود" و فرمود: "ارواح با بدن آميخته نيستند و كار بدن را به خودش وا نمي‏گذارند و بر بدن احاطه دارند".(5) در آيات و روايات تعبير از نفس و روح به معاني ديگري نيز به كار رفته كه در اين نوشتار از بيان آن‏ها صرف نظر شده است.

براي اطّلاع بيشتر به كتب زير مراجعه نماييد:

1- اصالت روح از نظر قرآن، آيت اللَّه سبحاني.

2- معرفت نفس، آيت اللَّه حسن زاده، ج 3.

3- اسفار اربعه، ملاصدرا، ج 8 و 9.

1. ص (38) آيه 72 - 71.
2. اسراء (17) آيه 85.
3. در زبان پارسي جان را روح گويند كه مراد همين روح نجاري يا حيواني است و روان آدمي را نفس گيوند، كه قسم دوم است ولي در زبان عربي به هر دو روح گويند.
4. معارف و معاريف، ج 5، ماده روح.
5. بحارالأنوار، ج 14، ص 398، چ كمپاني.