درباره صفات الهی چه نظریاتی وجود دارد؟

پرسش:

در كشف المحجوب و نهج البلاغه آمده: "صفت براي خدا شرك است" اما در مأثورات صفات خداوند را مي‌خوانيم،‌اين‌ها يعني چه؟

پاسخ:

با سلام و ادب سلامتي، سعادت و موفقيت شما را از درگاه ايزد منان خواستاريم

از ارتباط جنابعالی با سایت طلبه پاسخگو سپاسگزاریم

دربارة صفات الهي بين فرقه‌هاي كلامي،‌نظريات متفاوت وجود دارد، كه عمدة‌آن سه ديدگاه است:

1- علماي شيعه اماميه براساس معارف اهل بيت(ع) معتقدند كه صفات خدوند گرچه به حسب مفهوم متغايرند، ولي به لحاظ مصداق عين ذات او است.

2- علماي اشاعره (فرقه‌اي از اهل سنت) معتقدندكه صفات خدا زايد بر ذات اوست. پي‌آمد ناخواستة اين اعتقاد شرك است، چون صفات كه زايد بر ذات باشد و ذات خدا ازلي، صفات او مثل ذات، ازلي و قديم خواهند بود.در اين صورت تنها يك ذات ازلي (خدا) نخواهيم داشت، بلكه تعدد حقايق ازلي و قديم خواهد بود، كه با توحيد منافات دارد.

3- علماي معتزله (فرقه ديگري از اهل سنت) خداوند را فاقد اوصاف كمالات مثل علم، قدرت، اراده و مانند آن مي‌دانند و در عين حال معتقدند كه ذات حق تعالي منشأ صدور آثاري مي‌گردد كه از ذات متصف به آن صفات صادر مي‌گردد، مثلاً مي‌گويند: خداوند گرچه داراي صفت علم نيست، ولي كار عالمانه مي‌كند.(1)

با توجه به اين مقدمه در پاسخ بايد گفت: آنچه در نهج‌البلاغه آمده، بايد خوب دقت شود و براي درك معناي كلام امام به منابع مربوطه مراجعه شود، زيرا اميرمؤمنان نه تنها وجود صفات را از خداوند نفي نكرده، بلكه در همان خطبة اوّلصفات نامحدود براي خداوند بيان داشته: "ليس لصفته حد محدود و لا نعت موجود؛(2) صفات حق تعالي نامحدود و وصف‌ناشدني است". اما اين كه فرمود: "كمال الاخلاص نفي الصفات عنه؛ اخلاص آن است كه صفات از خداوند نفي شود" مراد صفات زايد بر ذات و عارض بر آن است (كه عقيده اشاعره بود) نه مطلق صفات.(3)

اگر در كلام امام آمده: "فمن وصف الله فقد قرنه"(4) مراد صفات خارج و عارض بر ذات است،‌نه صفاتي كه عين ذات است.

اما درباره گفته نويسنده "كشف المحجوب" بايد گفت: چنانچه از متن كتاب به دست مي‌آيد، نويسنده از عرفاي اشعري مسلك بوده و مخالف انديشه اعتزال، از اين رو نه تنها قائل به نفي صفات از خدا نيست، بلكه ممكن است مثل ساير اشاعره، ‌قائل به صفات زايد بر ذات باشد،‌گرچه سخنان عرفا از جمله نويسنده "كشف المحجوب" در مباحث توحيد بسيار عميق و پيچيده است و بايد در فهم گفته‌هاي آنان دقت بيشتر شود. آن گونه كه در صفحه 410 كتاب ياد شده آمده، نشانة ‌بر نفي صفات در سخنان او وجود ندارد.(5)

در نتيجه آنچه در مأثورات (روايات و ادعيه) درباره توصيف خداوند آمده، طبق مباني كلام شيعه و ظواهر قرآن بوده، در كل، ديدگاه شيعه بر آن است كه خداوند داراي صفاتي است كه عين ذات است،‌ولي نظريه اشاعره (كه قايل به صفات زايد بر ذات‌اند) ممكن است شرك آلود تلقي شود. چنان كه در نقد ديدگاه آنان اين اشكال مطرح شده است.(6)

1. محمد سعيدي مهر، آموزش كلام اسلامي،‌ج1، ص 95، نشر طه، قم 1377ش.
2. نهج البلاغه، خطبه 1.
3. آموزش كلام اسلامي،‌ص 98.
4. نهج البلاغه،‌خ1.
5. علي بن عثمان،‌كشف المحجوب، ص 417 تا ص 418، نشر سروش،‌تهران 1383ش.
6. آموزش كلام اسلامي، ص 96.