چگونه حسِ ديني در کودکان خود ایجاد کنیم؟

پرسش:
 
رفتارهاي مؤثر در پرورش حسِ ديني در کودکان، چگونه باید باشد؟

پاسخ:

با سلام و تشکر از ارتباط جنابعالی

در حيات عاطفي انسانها ، برخوردها و رفتارهاي سازنده و حركت آفريني وجود دارند كه مي توانند تأثير بسزايي در روند هدايتي انسان داشته ، نيروي لازم براي ادامه حركت را فراهم آورند.

برخي متخصصين علوم ديني معتقدند كه اصل تربيت و پرورش هنگامي صورت ميگيرد كه راه هدايت وتكامل معرفي و شناخته شود و سپس نيروي موجود در ضمير آدمي (فطرت) به سوي مبدأ خود (هستي شناسي)جهت داده شود آنگاه سازندگي،بالندگي و تكامل انسان  كه متأثر از شناخت اصيل اوست آغاز ميشود.
با توجه به چنين مقوله اي است كه گفته مي شود:

"معرفت ديني،حسِ ديني،رغبت و عاطفه ديني نه در آموزش دروس ديني  ونه صرفاً در علوم حصولي و اكتسابي و نه با چشم سر كه با چشم دل ، نه با گوش سر كه با گوش جان ،نه به صورت ظاهر كه با سيرت باطن ،نه با زبان دهان كه با زبان قلب بدست مي آيد"

بر اين اساس بايد به تعامل در رفتارهاي مؤثري پرداخت كه مي تواند حسِ كودكان را در اختيار گيرد ،نيروهاي بالنده او را در جهت هدايت نفس تجهيز نمايد و پس از ارائه شناخت نسبي زمينه ساز نشاط و بهجت آنان باشد.

بر جستگي حسِ ديني در اين كلام به اين جهت است كه موقعيت  اصلي هدايت ها دوران كودكي نسلها است ،در اين زمان كودك بجهت اينكه واجد تفكر انتزاعي نيست  نميتواند به درجات بالائي از شناخت نائل آيد .

پس بايد از طريق تقويت احساس ،جامعه ي  پيرامون او را نمايان نمود و درك جهان و هستي را از دريچة حسِ مادي او به خدمت گرفت تا فهم چگونگي عبوديت آفريدكار هستي جايگاه اصلي ضمير كودكان شود و محور هدايت آنان رضاي پروردگار  كه برابر است با انجام اعمال و رفتارمطلوبي  كه توصيه  ائمه اطهار و برگرفته از كلام حق تعالي است  تا اينكه تكامل سن ،تعقّل و استدلالهاي منطقي ، تأسي به حسنات و رفتارهاي مناسب بر اساس شناخت حقيقت و درك زضايت خداوند را   فراهم آورده وپشتوانه اي قوي براي تداوم و تثبيت رفتارها باشد .

از آنجا كه احساسات ،ابزارهاي اوليه درك و شناخت آدمي است، مي توان براي هدايت ديني كودكان و نوجوانان از احساس دروني آنان كمك گرفت .
درحالي كه تكيه برآن است كه قدرت تعقّل و تفكّرآدمي به موازات رشد احساسي كودك گسترش يابد و تحت برآيند دو نيروي مهّم حركت تكاملي كودك آغاز شود ، روش هاي ذيل راهي است براي به خدمت گرفتن احساس در جهت نمودار سازي لطف و احسان خداوندي كه منشاء اصلي هدايت است ، چنانچه بتوانيم جايگاه اين مهم را در ضمير و باطن فرد مؤثر و برجسته نمائيم بدرجات بالائي از هدايت دست يافته ايم .

شرط مهمّ در بكارگيري رفتارهاي معرّفي شده ،حركت  درجهت كسب فضائل و متخلّق شدن به اخلاق انساني و اسلامي است تا بتواند ضمينه ساز تقرّب و نزديك شدن به ذات مقّدس احديت باشد و به هدف غائي تربيت ديني (رشد) جامة عمل بيوشاند (3)

الف : احترام و اكرام بر فرزندان

توصيه پيشوايان و رهبران الهي جامعه ما احترام به فرزندان  و تكريم شخصيت آنان است (4) ودر رواياتي هفت سال اوليه عمر كودكان ((سن سيادت)) و بزرگواري معرفي شده است (5)
هدف واقعي احترام و اكرام فرزندان تامين كرامت و عزت نفس آنان است تا به فهم و درك اهميت وجودي خويش
نائل شده و تحت تاثير عزت و بزرگمنشي خود
ـاز درگير شدن با خواهش هاي نفساني ذلت آور پرهيز نمايند .
ـ با درك عظمت وجودي خود مانع بروز خطا و گناه در محيط اجتماعي شوند.
انسانهاي حقير به جهت نواقص و كمبودهائي كه درجايگاه شخصيتي خود احساس مي كند به موقعيت ها و عناصري تكيه مي كنندكنندكه بصورتي بتوانند ،نقيصه هاي وجودي خويش را برطرف نمايند و در مسيرچنين حركتي ،به اطاعت هاي ضلالت آور و گمراه كننده دچار خواهند شد و زمينه هاي فساد و تبه كاري قوّت خواهد گرفت .
مهمترين تأثيرات روش هاي عزّت آور ،مهم نشمردن جايگاه دنيا در ذهن آدمي است ،چه بسا كه هر نوع وابستگي به غير خداوند ميتواند عاملي بر بروز رفتارهاي ناپسند باشد .
زير بنا و محور اصلي احترام و اكرام بر فرزندان تجلّي معرفت به جايگاه رفيع انسان است كه خداوند متعال او را اشرف مخلوقات خود خطاب نموده و هدف آن است كه بروز شخصيّت توانمند ،دانا و آگاه آدمي در سايةچنين كرامتي حاصل شود و پشتوانه اي قوي در پديد آوري سعادت و نيكبختي او باشد .
بروز چنين حسّي علاوه بر آنكه تأمين كننده نياز معنوي انسان است بجهت رضايت فردي از پيدايش چنين هدايت و تحوّلي ،جايگاه مبدأاصلي را برجسته ساخته و علاقةممتاز و خالصانه به خداوند كريم و لطيف را ره توشةاين حركت تربيتي خواهد ساخت .(6)

ب:  سلام كردن بر كودكان

سلام گفتن به هنگام حضور كودكان ،بروز ظاهري برجسته سازي شخصيّت و اهميّت دادن به جايگاه واقعي كودكان است،در سلام گفتن به ديگران  علاوه بر آنكه سلامتي و موقعيّت فرد مدّنظر قرار مي گيرد و راهي به ارتباط انساني نسلها مي گشايد ،سلام گفتن نمودي از ادب و معرفت حقيقي فرد را به جايگاه رفيع انسان  به ظهور رسانده .منشأعلاقه و محبت به همنوعان مي شود ،وغالباً اين رفتار ساختار شخصيتي انسان را تحت تأثير قرار مي دهد .    سلام تأليف قلوب است و ايجاد حسي مأنوس كه افراد بتوانند فرصت حضور يكديگر را درك نموده و با حضور مأنوس در جمع به كسب كنترل هاي خاصّي در رفتار خود نائل شوند.
پس بايد به كودكان سلام كرد و آنان را به جمع بزرگسالان پذيرفت تا به محيط ادب و احترام وارد شوند واز رفتار و گفتار بزرگسالان در محيطي گرم و صميمي متأثر شوند .

ادب و تحوّل ناشي از دوست داشتن ديگران و محترم شمردن همنوعان مانع بروز حسد است و تمايل به برقراري ارتباط اجتماعي باعث تقرّب انسانها است از آنجا كه درك و معرفت به چنين موقعيت هايي كه با ميل و رغبت آدمي سازگار و دروني ميشوند ،جايگاه بسيار مناسبي در ساخت متعادل شخصيّت آدمي دارد ،بعنوان يك فعل اخلاقي محسوب شده و پرورش چنين حسي كه متأثر از توصيه هاي رهبران ديني و سنّت پيامبر گرامي اسلام است (7)منجر به پرورش حسِ ديني كودكان خواهد شد ،زيرا آنان با مشاهدةاحترام و توجه بزرگسالان به خود به فهم بزرگواري خداوندخواهند رسيد كه چنين ارزش و بهايي را خاص كودكان قرار داده و مايةخوشنودي آنان را فراهم آورده است پس سپاس و احترام به ذات مقدّس احدي را ضروري رفتار خود خواهند نمود .

در اين رفتار نيز خاطرة  اكرام كننده و هادي انسانها در ذهنيّت كودكان ما جايگاه ممتازي خواهد يافت و به اسلام و فرامين آن ، كه زمينه ساز چنين رشد و تحوّلي است به چشم تقدّس نگريسته خواهد شد .
بديهي است كه اثر چنين نگرش هاي وزين و ارزشمندي زمينه ساز سپاسگذاري و عبادت خالصانة اشخاص خواهد شد .

ج:   مسرور كردن كودكان

وجود شادي و سرور  در زندگي كودكان ،روحية تنّوع طلب آنان را مصفّا نموده طراوت و بهجت خاصي را كه بوجود آورندة توان وقدرت فرد خواهد شد بوديعه خواهد گذاشت .

لبخند و سرور از احساس امنيت كودكان سرچشمه گرفته ،عطوفت و طبيعت گرم آنان را تقويت خواهد نمود و خاطرة خوش چنين رفتارهايي ماندگار خواهد شد.
اصولأدرك انساني افراد متأثر از فضاي روحي و محيط زندگي آنان است ،آنگاه كه سرور و شادماني حاكم بر محيط زندگي انسانها شود،نشان دهندة ديد مثبت كودكان به گذران زندگي است و در چنين حالي است كه كودك از رفتارهاي غريب و نامأنوس ديگران متنفر شده و احساس بيزاري خواهد داشت كه اين خود مقدمه اي بر پيشگيري از رفتارهاي نا مطلوب است.

آموزش سپاسگذاري و تحسين كساني كه الفباي محبت را به كودكان مي آموزند در چنين صحنه هايي تثبيت و پايدار خواهد شد ،چرا كه اين انبساط و بهجت خاطر خود زمينه ساز موفقيت هاي بعدي انسان است و خاطرة  خوش آيندي از اين رفتارها بجاي خواهد گذاشت .
اگر بپذيريم كه خداوند را مي توان در دلهاي شاد و مفرّح بندگانش يافت مقيّد خواهيم شد برابر توصية ائمه بزرگوار به كودكانمان رحمت و محبت روا داريم و ترّحم و عطوفت را آميزةرفتاري خويش سازيم (8).

كودكان در تعامل هاي روزانة خود به اين فهم خواهند رسيد كه براي رضايت والدين بايد رفتارهاي ويژه اي  داشت،زيراحركت هاي مورد نظر والدين رادر بيان و كلام انان مي يابند  و يا به صورت خواسته پدر ومادر مي شنوند   پس به اين نتيجه خواهند رسيد كه براي بدست آوردن رضاي خداوند نيز بايد به گفتارهاي ائمه معصومين و    خواسته هاي بزرگان توجه نمود و آنها را به كار بست .

و چنين است كه براي مسرت خداوند بايد رفتار و عملكردي مناسب و مثبت  به ثمر نشاند و همواره به رضايت خداوند اميد وار بود  تا هدايت هاي  خداوندي محقق شده، رشد و كاميابي را در وجود آدمي احياء نمايد.

د:  عدالت نسبت به كودكان

اهميّت عدل و معرفي خداوند به عدالت وقتي جلوة اصلي خود را ظاهر مي سازد كه به ساخت دروني انسان نظر داشته و به كراهت تبعيض و اثرات منفي آن درايجاد انحرافات اجتماعي توجهي ويژه داشته باشيم .

وجود بي عدالتي ،ظلم و تبعيض در جامعه ، امنيت رواني افراد را به مخاطره انداخته ،باعث تنفّر و گريزان شدن انسان از موقعيّت هاي اجتماعي خواهد شد .
دوست داشتن عدالت و رنج بردن از تبعيضات باعث آن خواهد شد كه همةتلاش آدمي در جهت موازنه و عدل بكار گرفته شود و اين مهم لازمة برخوردهاي انساني يك مسلمان است ، چنانكه ائمه در موارد خاص به تساوي در نگاه و برخوردهاي ظاهري تذكّرات اكيدي داشته اند (9)
كودكان  بايد از ابتدا با عدالت آشنا شده و آن را لازمة برخورد و تعامل با ديگران بدانند ، لمس خوبيٍ عدالت و مصون شدن از فشارهاي نارواي ظلم و تبعيض هم نمودي از برجسته سازي جايگاه خداوند است كه به اين صفت نيزمعرفي شده است.

 اميد به زندگي  و امنيّت افراد در سايةعدالت خداوندي نمايان خواهد شد براي تفهيم صحيح عدالت كه زمينه ساز تلاش انسانها به نظم دهي درون ، برنامه ريزي و رعايت انصاف است نيازمند بستري مناسب و حقيقي هستيم اجراي عدالت در بين فرزندان نيز توصية اكيد پيامبر مرسل(ص)  است . (10)
فرزندان هم  برخورد صميمي و عادلانه والدين را نمودي از برخورد رحيمانه خداوند تلقّي خواهند نمود تا آن زمان كه كودك بتواند به درك رحمانيّت مطلق خداوند نائل شود چنين برخوردهايي را مشابه و يكسان خواهد دانست .

جايگاه مهم و ارزشمندي كه براي عادل حقيقي و رعايت كننده عدالت در ضمير انسانها به وديعه گذاشته شده آنگاه كه به لطف و احسان خداوندي زينت داده شود ،نمونه اي از علاقه مندي به دين ، وابستگي به ائمه و رهروي را به ظهور خواهد رساند كه اميدي قوي براي اصلاح و نجات جامعه و انسانها خواهد بود در چنين زمينه اي فرد ملتمس درمقام و موقعيتي قرارمي گيرد كه معناي حقيقي عدالت رادرك مي كند وخودرا دركنف حمايت نيروي بزرگواري قرارمي دهد كه هيچ كس جز ذات پاك مقام خداوندگارسزاوار چنين جايگاهي نيست .

ه:  محبت و رحمت با كودكان

دقّت در روش هاي تربيتي رسول مكرم اسلام و قدرت نفوذ معنوي آن شخصيّت رشيد ما را متوجه محبت و رحمت برجسته پيامبر عظيم الشأن خواهد نمود بطوريكه نرمش و ملايمت او در برخورد با امّت ، مسير نفوذ بر دلها شناخته شده است .
نفوذي كه بزرگترين دشمنانش را وادار به مدح رفتار گرانسنگ خود مي نمود و موج عظيمي از مردم را به سوي پاكي و هدايت مي كشاند .
از تأكيدات رسول گرامي اسلام است كه: شمابا امكانات مالي هرگز نمي توانيد مردم را جذب كنيد ولي با گشاده رويي و اخلاق مي توانيد دلهاي آنها را بدست آوريد .

بيان احاديث بسيار دربارةمحبت و رحمت به فرزندان (11)و تذكر به بوسيدن آنان (12)بعنوان مهمترين ابزار براي ابراز علاقه به كودكان ، نشان دهندةجايگاه برجسته اين رفتار است .

كودك از طريق محبت ، مهر ورزي را خواهد آموخت ودر هنگام بيان احساسات ابراز وجود خواهد نمود تا ميزان علاقة ديگران را نسبت به خود ارزيابي نمايد  ،
ابزار شناخت آنان از ميزان علاقةافراد ((خاصه پدر و مادر)) نسبت به خود ميزان مهر و رحمت آنان است و بر اين اساس معيار رفتاري خود را بنا خواهند نهاد و سپس در برداشتي جامع از ميزان توجه، محبت و رحم و شفقت خداوند رحمن و رحيم به جايگاه رفيع و مقدّس پروردگار پي خواهد برد و پس از درك نعمات خداوندي نسبت به خود در موقعيتي قرار مي گيرد كه سپاسگذار آن همه لطف و رحمت باشد .

اگر بيانديشيم كه محبت و رحمت نسبت به كودكان از نياز هاي اوليه و اصلي آنهاست و هنگام محرو ميت از اين مهم توسط والدين ،كودكان آمادة دريافت مهر و محبت از ديگران(13)خواهند شد مقيّد به رحم و شفقت برآنان خواهيم شد .

بديهي است كه وقتي كودك خود را مي بوسيم علاقه خود زا به او نمايان ساخته و از جهت امنيّت و نشاطي كه چتر حمايتي محبت ما برايش فراهم مي آورد  او را اسير و شيفتةخود مي سازيم و در نهايت اين همه محبت و دوستي امنيت و بهجتي را در قلب كودكان فراهم مي آوردكه مي تواند  نشانه هاي ممتازي از لطف و رحمت خداوند كريم باشد ، خدائي كه همه خلق را به محبت و رحمت فرا خوانده و پيامبرش را به چنين لفظ زيبايي (پيامبر رحمت )) ملقّب نموده است.

چنين است كه محبت با كودكان راهي است براي آشنائي بامحبت خداوند و الطاف بي نهايت او و درچنين مسيري است كه كودكان با همه وجود ، كرامت خداوند را حسِ نموده ، عبد و بندة راستين پروردگار بزرگ شوند .

و :  وفاي به عهد
        
 وفاي عهد نيز از روشهاي موثر در پرورش حسِ ديني كودكان است زيرا كودكان در دوران خردسالي خود به جهت عدم نوان كاري و مهارت لازم در انجام فعاليت هاي مورد نياز ، اتكاي شديدي به والدين و اطرافيان خود داشته و احساس وابستگي به افراد توانمند پيرامون خود را بارز و آشكار خواهند نمود.
در معنائي ديگر كودكان والدين خود را رازق خود مي پندارند ، زيرا تصورآنان بر مبناي تامين نيازهاي وجودشان است و از اين جهت نقش پدر و مادر خود را برجسته مي نمايند .

والديني كه براي تشويق كودكان به رفتار هاي مناسب ،منعهد اعمال و رفتارهائي مي شوند، تا بتوانند موتور محركه فعاليت هاي مورد انتظار خويش را فراهم نمايند، بايد متوجه باشند كه پرورش اميد و آمال و آرزو درچنين مسيري شكل خواهد گرفت و اثراتي ويژه  بررفتارهاي كودكان خواهد داشت ، چنانچه اين تعهدات عملي نشود ، ياس و بدبيني را بوجود خواهد آورد .

حال اگر بدلائلي حالت اتكاء و اعتماد كودكان صدمه بيند و وابستگي آنان به مخاطره افتد لطمه روحي بزرگي نصيب آنان خواهد شد و خودرا در بستر مشكلات و موانع زندگي تنها خواهند يافت و نهايتاً اعتماد و توكل خود را كه مايه حركت هاي رفتاري آنان است از دست خواهند داد و دچار بحران خواهد شد كه همه اينها تعادل وجودي آنان را به مخاطره انداخته و بشدت از كارآئي فرد مي كاهد .

بينش تربيتي اسلام درجهت توجه به تحقق آمال و آرزوي انسانها و بازكردن دريچه اي به اعتماد و توكل مورد تاكيد است تا مسيري را فراهم نمايد كه كودكان با پشتوانه اي حمايت كننده  بر مشكلات و موانع محيط فائق آيند و به مراتب نهائي رشد برسند ، چنانچه كودكي در اعتماد به والدين و اطرافيان شكست خورده عدم وفاي (بي وفائي به تعهدات ) ديگران را مشاهده نمايد ، درك ناقصي از تعهد و مسئوليت پذيري خواهد داشت و همه اين موارد مي تواند ضرباتي بر زمينه هاي تعهد و گفتارهاي خداوند ( كه در آيات و روايات آمده است ) نسبت به بندگان وارد سازد .

چنانچه بخواهيم كودكانمان در تعهدات خود نسبت به خداوند كه با پذيرش دين بوجود مي آيد (14) تقويت شده و عامل به معاهده هاي خود باشند بايد خود به عهد هاي گفته شده عمل نمائيم و درجه بالائي از وفا را بر آنان ارزاني نمائيم تا از اين مسير بتوانند گامهاي مستحكم تري در مباني دين داشته ، به صلاح و نيكبختي رهنمون شوند .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- از توصيه هاي دانشمند گرانمايه حضرت حجه السلام و المسلمين ، حاج آقا غفاري از نظريه پردازان علوم اسلامي ( معاصر)
2-گفتارهائي پيرامون اثرات پنهان تربيت آسيب زا ، دكتر عبدالعظيم كريمي ، تهران : انتشارات انجمن اولياء و مربيان ، 1373
3- اصول و روشهاي تربيت در اسلام ، دكتر سيد احمد احمدي ، تهران : انتشارات انجمن اولياء و مربيان  ، 1373،صفحه 23 و62
4- عنِّ النبي (ص) :  اكرموا اولادكم و احسنوا آدابكم (نهج الفصاحه /مكارم الاخلاق)
5- عنِّ النبي (ص) : الولد سيّد سبع سنين و عبد سبع سنين و وزير سبع سنين  (نهج الفصاحه /مكارم الاخلاق)
6-به جهت فراموش نكردن خاطره اكرام كننده
7- از سنت هاي حسنه اي كه رسول گرامي اسلام و پيامبر مكرم (ص) برجاي نهاده است سلام كردن بر كودكان است . آنحضرت هميشه خود به كودكان سلام مي كرد و مي فرمود در انجام اين رفتار مراقبت دارم تا بعد از من بصورت يك سنت بين مسلمين بماند و همه بدان عمل كنند .
8- قال رسول الـ .. (ص) ليس منّا من لم ترحم صغيرنا و …
9- موارد خاص مانند نگاه و برخورد قاضي در هنگام شنيدن دعوي و حتي خطاب به افراد و برخورهاي والدين نسبت به فرزندان حتي اگر تهذيب و سلامت نفس يكي از فرزندان برجسته تر بنظر آيد.
10- قال النبي (ص) : اِعدلوا بين اولادكم كما تحبون ان يعدلوا بينكم
11- با تربيت مكتبي آشنا شويم ، دكتر رجبعلي مظلومي ،تهران : انتشارات امير كبير، 1366، صفحه 259
12-  سلام كردن به كودك ، اسلام و تعلينم و تربيت ، سيد محمد باقر حجتي ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامي ،1368، صفحه 98
13- اكثريت مردم مهر و محبت خود را به دلائل خاص در اختيار ديگران قرار خواهند داد و چه بسا كه زمينه هاي انحراف از مسير اين محبت ها آغاز شود .
14- در رواياتي از امام صادق (ع) آمده است كه القرآن عهدالـ.. الي خلقِه فقد ينبغي للمرء المسلم ان ينظر في عهده… كه مضمون روايت چنين است : قرآن عهدي است كه خداوند با بندگانش بسته است ، پس لازم است بر هر مسلمان كه روزانه در عهد خود بنگرد و از آن آياتي (50)  آيه در روز بخواند كه نهايتاً هدف عمل به تعهدات انسان با خداوند است و آشكارترين خطاب ها و بيان تعهدات ،  آياتي است كه با جمله يا ايهاالذين آمنوا …..آغاز شده است .

منابع
1- احمدي ،سيد احمد ، اصول و روشهاي تربيت در اسلام ،  تهران : انتشارات انجمن اولياء و مربيان  ، 1373
2- حجتي ، سيد محمد باقر  ، اسلام و تعلينم و تربيت ،تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامي ،1368
3- كريمي ، عبدالعظيم ،گفتارهائي پيرامون اثرات پنهان تربيت آسيب زا ،، تهران : انتشارات انجمن اولياء و مربيان ، 1373
4- مظلومي،  رجبعلي ، با تربيت مكتبي آشنا شويم ، تهران : انتشارات امير كبير، 1366

مجموعه تربیت اسلامی که مرکز مطالعات تربیت اسلامی آموزش و پرورش در چند شماره  به چاب رسانده مناسب است.