منظور از "ما في انفسکم" در قرآن چیست؟

پرسش:

آيه 284 سوره بقره را بر اساس تفسير الميزان علامه طباطبايي و يک تفسير معتبر شيعي و همچنين يک تفسير معتبر از علماي سني، تفسير کنيد.

پاسخ:

با سلام و ادب

َّ َّللهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما في‏ أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ (284بقره)
بنا به تفسير الميزان منظور از "ما في انفسکم" ملکات نفساني مثبت يا منفي است که منشاء صدور عمل هستند، نه تصورات نفساني که تصديق در پي آن­ها نيست و در نفس استقرار نيافته و منشاء فعل يا ترکي نشده­اند.
منظور ملکات روحي مثل ايمان، کفر، حب، بغض، تصميم و. . . مي باشد.
علامه مي­فرمايد : خطورات قلبي خارج از ارده انسان است. محاسبه و کيفر به خاطر آن ها به مثابه تکليف به چيزي است که از اختيار خارج است و اين از خدا به دور مي باشد. (1)
تفسير نمونه هم همين نظر را داشته، بحثي را مطرح کرده که با توجه به اين آيه که عزم جزو کارهاني قلبي و دروني است و با توجه به اين آيه محاسبه مي­شود. پس آيا اين آيه با رواياتي که عزم بر گناه را تا منجر به عمل نشود، گناه نمي­شمارد و محاسبه شدني نمي­داند، منافات ندارد؟
در جواب مي­نويسد: آن روايات ناظر به گناهاني است که در خارج واقع مي­شود و نيت مقدمه است مانند ظلم و دروغ و. . . نه گناهاني که دروني است مانند کفر و نفاق و. . . (2)
تفسير التحرير و التنوير نيز همين گونه تفسير کرده که خدا به همه اعمال ظاهر و باطن ما و همه اعمال جوانحي(قلبي) و جوارحي(عملي) ما آگاه است. خطورات نفسانيه که تصديق و استقرار در نفس ندارد چون خارج از اراده و اختيار و توان مکلف است، محاسبه و کيفر ندارد. تصديق هايي که منشاء اعتقاد و باور و. . . باشند، مثل ايمان و کفر و ريا و. . . محاسبه مي شوند. تصديق هايي که منشاء ظهورات بيروني مي گردد، اگر فرد منصرف شود و آثار خارجي را ايجاد نکند، محاسبه نمي­شود. اگر آن ها را محقق گرداند، محاسبه مي­گردد. اما اگر منصرف نشود، ولي مانعي نگذارد آثار را محقق گرداند، در محاسبه شدن يا نشدن اختلاف است. (3)

1. ترجمه الميزان، ج2، ص671.
2. نمونه، ج2، ص396.
3. التحرير و التنوير، ابن عاشور، ج2، ص593.