علم بداء چيست؟

پرسش:

 علم بداء چيست؟

پاسخ:

با سلام و ادب و تشکر از اعتماد و ارتباط جنابعالی

بداء علم خاصي محسوب نمي شود ، بلكه واژه بداء در لغت عرب ، به معناي ظهور و آشكار شدن است ، و در اصطلاح دانشمندان شيعه ، بر دگـرگـونـي مـسـيـر طـبـيعي سرنوشت يك انسان در پرتو رفتار صالح وپسنديده وي ، اطلاق مي گردد . بداء تغيير سرنوشت انساني است كه علم خاص آن در نزد خداوند وجود دارد و هر گاه كه عوامل ظهور بداء فراهم آمد ، خداوند آن را آشكار مي سازد.

 مـساله بداء يكي از فرازهاي بلند مكتب پوياي تشيع است كه برخاسته از منطق وحي و كاوش عقلمي باشد .

 از ديدگاه قرآن كريم ، انسان در برابر سرنوشت خود ، هميشه دست بسته نيست ، بلكه راه سعادت بـراي او باز است و مي تواند با بازگشت به راه حق و رفتارهاي شايسته ،مسير فرجام زندگي خودرا دگرگون سازد .از اين رو ، اين حقيقت را به عنوان يك اصل فراگير و پايدار ، چنين بيان مي كند : ان اللّه لا يغير مابقوم حتي يغيروا ما بانفسهم .(1)- هـيچگاه خداوند وضع گروهي را تغيير نمي دهد تا اين كه خود ، وضع خويش رادگرگونسازند .و در جـاي ديـگـر مـي فـرمايد : و لو ان اهل القري آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء والارض .(2)

 هـرگاه اهل آن مناطق ايمان مي آوردند و پرهيزكار مي شدند ، درهاي بركات آسمان وزمينرا بر آنان مي گشوديم .و دربـاره تـغيير سرنوشت حضرت يونس مي فرمايد : فلولا انه كان من المسبحين للبث في بطنهالي يوم يبعثون .(3)

 پس اگر او از تسبيح كنندگان نمي بود ، تا روز رستاخيز ، در شكم او ( نهنگ )باقي مي مانداز آيـه اخـيـر چنين برمي آيد كه ظاهر جريان ، ايجاب مي كرد يونس پيامبر ، تا قيامت در آن زندان .ويژه باقي بماند .ليكن رفتار شايسته آن حضرت ( يعني تسبيح گفتن ) ، مسير سرنوشت وي را دگرگون ساخت واو را نجات داد .

 اين حقيقت ، در روايات اسلامي نيز پذيرفته شده است .پـيـامـبر گرامي در اين زمينه مي فرمايد : لا يرد القدر الاالدعاء و لا يزيد في العمر الا البرو ان الرجل ليحرم الرزق بالذنب يصيبه.(4)

 هيچ چيز نمي تواند تقدير وسرنوشت را دگرگون سازد مگر دعا كردن و هيچ چيز بر عمر وي نمي افزايد مگرنيكي نمودن و يك انسان ، به سبب گناه ، از روزي خود محروم مي گردد.

از ايـن روايت و امثال آن ، به خوبي استفاده مي شود كه انسان بر اثر عصيان وگناه ، به محروميتاز روزي ، مـحكوم مي شود ; ليكن با رفتاري شايسته ; مانند دعا مي تواند مسير نوشت خود را تغييردهد و با نيكي كردن بر عمر خود بيفزايد .

در نتيجه از آيات قرآن و سنت استفاده مي شود كه چه بسا انسان در چهارچوب رفتارهاي متعارف خود، از ديدگاه اسباب و مسببات و روال عادي عكس العمل كارها ، به سرنوشت خاصي محكوم گرددو يـا احـيـانا يكي از اولياي خدا ; مانند پيامبر و امام به آن خبر دهد ، به اين معنا كه اگر اين طرزرفتار وي ادامه يابد سرنوشت مذكوردر انتظار او خواهد بود .لـيـكـن بـر اثر يك چرخش ناگهاني ، رفتاري متفاوت در پيش گيرد و از اين راه ، فرجام خود رادگرگون سازد .

 ايـن حـقـيـقت برخاسته از منطق وحي و سنت پيامبر و كاوش عقل سليم ، در اصطلاح دانشمندان شيعه ، بداء ناميده مي شود.

 شـايـسته است روشن گردد كه تعبير به بداء ، از ويژگيهاي تشيع نيست بلكه درنوشتارهاي اهل سنت و در سخنان پيامبر گرامي ، اين تعبير به چشم مي خورد : به عنوان نمونه ، پيامبر در حديث ياد شده در زير ، واژه بداء را به كار برده است : بدا اللّه عزوجل ان يبتليهم .(5)

لازم بـه ذكـر اسـت كـه مـسـالـه بـداء بـه مـعـنـاي راه يافتن دگرگوني به ساحت مقدس علم خداوندي نيست ; زيرا خدا از ابتدا بر روند طبيعي رفتار انسانها و هم بر تاثيرعوامل دگرگون كننده اين روند ، كه موجب بداء مي گردد ، آگاه است و خود نيز درقرآن بدان خبر داده است .يمحوا اللّه ما يشاء و يثبت و عنده ام الكتاب .(6)

خدا هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات مي كند و اصل كتاب ( لوح محفوظ ) نزداوست .بـنابراين ، خداوند بزرگ به هنگام بروز بداء ، حقيقتي را كه نزد وي از ازل معلوم بوده ، بر ما آشكار مي سازد .و لذا امام صادق عليه السلام مي فرمايد : ما بداللّه في شي ء الا كان في علمه قبل ان يبدو له .(7)

 در هيچ موردي براي خدا بداء رخ نداد مگر اين كه در ازل ، از آن آگاه بود .

فـلـسـفه بداء

شكي نيست اگر انسان ، دست خود را در تغيير سرنوشت خويش باز بداند ، درصدد سـاخـتـن آيـنـده اي بـهـتـر بـرمـي آيـد و با روحيه اي برتر و تلاشي بيشتر ، در بهسازي زندگي خود مي كوشد .بـه بـيـانـي ديگر ، همانگونه كه مساله توبه و شفاعت ، انسان را از نوميدي و سردي زندگي نجات مـي دهـد ، حقيقت بداء نيز موجب نشاط و شادابي وي مي گردد و او را به آينده اي روشن اميدوار مي سازد ; زيرا در پرتو اين بينش ، انسان مي داند كه مي تواند سرنوشت خود را به حكم خداي بزرگ، تغيير دهد و به سوي آينده اي بهتر وفرجامي درخشان تر قدم بردارد .

پي‌نوشت‌ها:

1. سوره رعد آيه 11.

2. سوره اعراف آيه 96.

3. سوره صافات آيه 143.

4. بحارالانوار ج74 ص169.

5. بحارالانوار ج4 ص124.

6. سوره رعد آيه 39.

7. اصول كافي ج1 ص148.