آیا آیه ی تطهیر، شامل همسران پیامبر هم می شود؟

پرسش:

آيا با توجه به بخش اول آيه تطهير که صراحتا درباره زنان پيامبر است و در شان آنان نازل شده عصمت آنان را مي توان نتيجه گرفت؟

پاسخ:

با سلام و احترام
عبارت " انما يريد الله ليذهب عنکم الرجس اهل البيت و يطهرکم تطهيرا"در بين آياتي آمده که مربوط به همسران رسول خداست يعني هم مخاطب آيات قبل و هم آيات بعد همسران است ولي مخاطب اين عبارت به دلايل متعدد همسران نيست از جمله:
1- آيات قبل همه با صيغه  جمع مونث مخاطب يا غايب آمده مثلا:"ان کنتن" ،"تردن"،"تعالين"، "امتعکن"و...؛ ولي به ناگاه در اين عبارت ضمير عوض شده و ضمير جمع مذکر مي آيد: "عنکم"،"يطهرکم"؛اين نشان مي دهد که مخاطب اين عبارت زنان نيستند.
2-آيات قبل و بعد خطاب به زنان پيامبر است و بر اين تصريح شده است.در ابتداي آيات آمده :"يا ايها النبي قل لازواجک ... "و باز در آيات بعد تصريح مي کند : "يا نساء النبي من ...يا نساء النبي لستن... " ولي به ناگاه در اين عبارت مخاطب را با عنوان "اهل البيت" ياد مي کند و اين هم نشان مي دهد  مخاطب غير از مخاطب قبلي است.
3-اين عبارت دلالت بر اراده  خاص خدا بر طهارت و عصمت اهل بيت دارد زيرا اراده  عمومي خدا بر پاکي همه  انسان ها است  و ارسال کتب و مبعوث کردن پيامبران براي محقق ساختن آن اراده  عمومي است . خداوند در سوره  مائده بعد از بيان احکام وضو و غسل و تيمم مي فرمايد :
«ما يريد الله ليجعل عليکم من حرج و لکن يريد ليطهرکم و ليتم نعمته عليکم»(1)ولي در اينجا سخن از اراده  اختصاصي است چون با "انما" آورده که دلالت بر انحصار دارد. پس غير از  اراده  عمومي است
گرچه آيه‏ئ تطهير ((انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراش; خداوند اراده كرده است كه ناپاكي و پليدي را از شما (اهل بيت پيامبر) دور كند و شما را از هر نظر پاك سازد)). در لابلاي آيات مربوط به همسران پيامبر(ص) آمده است ولي لحن اين آيه با آيات قبل و بعد تفاوت دارد و نشان مي‏دهد كه هدف ديگري را دنبال مي‏كند. چرا كه آيات قبل و بعد همه با ضماير جمع مونث است ولي اين آيه مورد بحث با ضمائر جمع مذكر آمده است! در آغاز اين آيه همسران پيامبر(ص) را مخاطب ساخته و به آنها دستور مي‏دهد كه در خانه‏هاي خود بمانند و همانند رسوم جاهليت نخستين درميان مردم ظاهر شوند و موازين عفت را رعايت كنند، نماز را برپا دارند و زكات را پرداخت كنند و خدا و رسولش را اطاعت نمايند (و قرن في بيوتكن و لاتبرجن تبرج الجاهلي و اطعن الله و رسوله) تمام شش ضميري كه در  و آتين الزكا الاولي و اقمن الصلو اين بخش از آيه آمده است همه به صورت جمع مونث است. (دقت كنيد).  سپس لحن آيه طور ديگري مي‏شود و مي‏فرمايد: خداوند ((تنها)) مي‏خواهد
پليدي و گناه را از شما اهل بيت دور سازد و شما را كاملاش پاك كند)) (انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراش).  در اين بخش از آيه دو ضمير جمع به كار رفته است كه هر دو به صورت جمع مذكر آمده است درست است. كه صدر و ذيل يك آيه معمولاش يك مطلب را دنبامي‏كند ولي اين سخن در جايي است كه قرينه‏اي بر خلاف آن وجود نداشته باشد بنابر اين كساني كه اين قسمت از آيه را نيز ناظر به همسران پيامبر دانسته‏اند سخني بر خلاف ظاهر آيه و قرينه‏ئ موجود در آن; يعني تفاوت ضميرها گفته‏اند.  از اين گذشته در مورد اين آيه دسترسي به روايات متعددي داريم كه علماي بزرگ اسلام اعم از اهل تسنن و شيعه آن را از شخص پيامبر اكرم(ص) نقل كرده‏اند و در معروفترين منابع فريقين كه مورد قبول آنها است اين روايات به وفور و كثرت
آمده است.  اين روايات همگي حاكي از آن است كه مخاطب در اين آيه، پيامبر اسلام (ص) و علي و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) مي‏باشند (نه همسران پيامبر) كه بعداش به طور مشروح خواهد آمد.
تعبير به انما كه معمولاش براي حصراست و در فارسي امروز به جاي آن فقط يا تنها گفته مي‏شود دليل بر اين است كه موهبتي كه در اين آيه آمده ويژه‏ئ خاندان پيامبر(ص) است و شامل ديگران نمي‏شود.  جمعي از مفسران اهل سنت، اهل‏بيت را به معني همسران پيامبر(ص) دانسته‏اند ولي همان گونه كه گفتيم تغيير سياق آيه و تبديل ضميرهاي جمع مونث در ماقبل و ما بعد اين آيه به جمع مذكر دليل روشني بر اين است كه اين جمله محتواي جداگانه دارد و منظور از آن چيز ديگري است. مگر نه اين است كه خداوند حكيم است و قرآن در حد اعلاي فصاحت و بلاغت و همه تغييرات آن، روي حساب است.  گروهي ديگر از مفسران آن را مخصوص به پيامبر و علي و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) دانسته‏اند. و روايات فراواني كه در منابع اهل سنت و شيعه وارد شده و در ذيل به بخشي از آنها اشاره مي‏كنيم گواه بر اين معني است.  و شايد به دليل وجود همين روايات است كه حتي كساني كه آيه را مخصوص به اين بزرگواران ندانسته‏اند، معني وسيعي براي آن قائل شده‏اند. كه هم اين بزرگواران را شامل مي‏شود و هم همسران پيامبر(ص) را، و اين تفسير سومي است و در آيه است.
اما رواياتي كه دليل اختصاص آيه به پيامبر و علي (ع) و بانوي اسلام فاطمه‏ئ زهرا(س) و دو فرزندشان حسن و حسين (عليهما السلام) مي‏باشد، همان‏گونه كه
اشاره شد بسيار زياد است.  از جمله هيجده روايت تنها در تفسير الدر المنثور نقل شده است كه پنج روايت از ام سلمه، سه روايت از ابو سعيد خدري، يك روايت از عايشه يك روايت از  بن نس، دو روايت از ابن عباس، دو روايت از ابي الحمرا_، يك روايت از وائل اسقع، يك روايت از سعد، يك روايت از ضحاك بن مزاحم، يك روايت از زيد بن ارقم است.  مرحوم علامه طباطبايي در تفسير الميزان رواياتي را كه در اين باره وارد شده بيش از هفتاد روايت مي‏شمرد و مي‏فرمايد: آنچه از طريق اهل سنت، در اين زمينه نقل شده بيش از آن است كه از طرق شيعه وارد شده است! و راويان ديگري را غيراز افرادي كه در بالا نام برديم نيز بر آنها مي‏افزايد (رواياتي كه روايت آنها در غيرتفسير الدر المنثور آمده است.) بعضي نيز تعداد روايات و كتبي را كه اين روايات در آنها نقل شده بالغ بر صدها ذكر كرده‏اند  و بعيد نيست چنين باشد.  در اينجا تنها قسمتي از آن روايات را با ذكر منابع آنها مي‏آوريم تا روشن شود، نزلت في النبي(ص) و علي وآنچه واحدي در اسباب النزول مي‏گويد: ان الاي  لايشاركهم فيها غيرهم; اين آيه درو الحسنين(عليهماالسلام) خاص
 فاطمه وص پيامبر اكرم(ص) و علي و فاطمه و حسنين (عليهم السلام) نازل شده وكس ديگري در آن با آنها مشاركت ندارند، يك واقعيت است.  اين احاديث را مي‏توان در چهار بخش خلاصه كرد.
 ؤ رواياتي كه از بعضي از همسران پيامبر(ص) نقل شده وبا صراحت مي‏گويد: هنگامي كه پيامبر (ص) سخن از اين آيه شريفه مي‏گفت، از حضرتش سوئال كرديم كه آيا ما هم جز_ اين آيه هستيم؟ فرمود: شما خوبيد اما مشمول اين آيه نيستيد! از جمله ثعلبي در تفسير خود از ام سلمه همسر گرامي پيامبر(ص) نقل مي‏كند كه پيامبر(ص) در خانه‏ئ خود بود كه فاطمه(س) غذايي نزد آن حضرت آورد، پيامبر(ص) فرمود: ((همسر و دو فرزندت حسن و حسين(ع) را صدا كن))، آنها آمدند، سپس غذا خوردند بعد پيامبر(ص) عبايي برآن‏ها افكند و گفت: اللهم! هولا_ اهل بيتي و عترتي فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيراش; خداوندا اينها اهل بيت من و عترت منند، پليدي را از آنها دور كن، و از هر گونه آلودگي پاكشان گردان.)) و در اينجا بود كه آيه ((انما يريد الله....)) نازل شده... من گفتم اي رسول خدا: آيا من هم با شما هستم؟ فرمود: ((انك الي خير; تو بر نيكي هستي)) (اما در زمره‏ئ اين گروه نيست .و نيز ثعلبي از علماي معروف اهل سنت كه در اواخر قرن چهارم و اوائل قرن جم مي‏زيسته و تفسير كبير او معروف است از عايشه، همسر پيامبر(ص) چنين نقل مي‏كند:  هنگامي كه از او درباره‏ئ جنگ جمل و دخالتش در آن جنگ ويرانگر سوئال كردند (با تاسف) گفت: اين يك تقدير الهي بود! و هنگامي كه درباره‏ئ علي(ع) سوئال كردند، چنين گفت:  آيا از من درباره‏ئ كسي سوئال مي‏كني كه محبوب‏ترين مردم نزد پيامبر(ص) بود و از كسي مي‏پرسي كه همسر محبوب‏ترين مردم نزد رسول خدا(ص) بود، من با چشم خود ديدم علي و فاطمه و حسن و حسين(ع) را كه پيامبر(ص) آنها را در زير پارچه‏اي جمع كرده بود و فرمود: خداوندا! اينها خاندان منند و حاميان من، رجس و پليدي را از آنها ببر و از آلودگي‏ها پاكشان فرما، من گفتم اي رسول خدا آيا من نيز از آنها هستم فرمود: دور باش تو بر خير و نيكي هستي (اما جز_ اين جمع نيستي)... . اين گونه احاديث با صراحت مي‏گويد كه همسران پيامبر جز_ اهل‏بيت‏در اين آيه نبودند.
 ؤ داستان حديث كسا_ در روايات فوق العاده فراواني با تعبيرات مختلف ودر كتب زيادي مثل مسلم در صحيح، از قول عايشه و همچنين حاكم در مستدرك  و بيهقي در سنن و ابن جرير در تفسيرش و سيوطي در الدر المنثور آورده است.  نكته‏ئ ديگر اين كه فخر رازي بمناسبتي در ذيل آيه مباهله (آيه 61 سوره آل عمران) بعد از نقل اين حديث (حديث كسا_) مي‏افزايد: ((بدان كه اين روايت همچون روايتي است كه صحتش مورد اتفاق در ميان علماي تفسير وحديث است.  وامام احمد حنبل در مسند خود، اين حديث را از طرق مختلف آورده است. ؤ در بخش ديگري از روايت كه آن نيز متعدد و فراوان است مي‏خوانيم كه بعد از نزول آيه‏ئ تطهير پيامبر(ص) تا چندين ماه (كه بعضي شش ماه و بعضي نه ماه است) هنگامي كه براي نماز صبح از كنار خانه‏ئ فاطمه(ص) مي‏گذشت صدا مي‏زد: ! يا اهل البيت! انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و الصلو يطهركم تطهيراش)). اين حديث در كتب شواهد التنزيل با راويان مختلف نقل شده است و پيداست كه تكرار اين سخن از ناحيه پيامبر(ص) در آن مدت طولاني يك مساله حساب شده بوده است. او مي‏خواسته به وضوح و با تاكيد پي در پي‏روشن سازد منظوراز اهل بيت تنها اهل اين خانه‏اند تا در آينده ترديدي براي كسي باقي نماند. وجاي تعجب و حيرت است كه با اين همه تاكيد وتكرار باز مساله براي بعضي‏ها نامفهوم مانده است.
4 ؤ روايات زيادي كه از ابوسعيد خدري صحابه معروف نقل شده و اشاره به
آيه تطهير كرده، با صراحت مي‏گويد: اين آيه درباره رسول خدا و علي و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام نازل شده است.  كوتاه سخن اينكه رواياتي كه درباره‏ئ آيه‏ئ تطهير و اختصاص آنها به پيامبر(ص) و
علي و فاطمه و حسن و حسين كه در منابع معروف اسلامي آمده اگر بخواهيماحصا_ كنيم از هزار هم مي‏گذرد.

1-مائده(5)،آيه6.
2-تحريم(66)،آيه4.
3- احزاب(33)،آيه 29.
4- همان،آيه33.
5-هود(11)آيه 73.


پرسش2:

آيا با توجه به بخش اول آيه تطهير که صراحتا درباره زنان پيامبر است و در شان آنان نازل شده عصمت آنان را مي توان نتيجه گرفت؟

پاسخ:

عبارت " انما يريد الله ليذهب عنکم الرجس اهل البيت و يطهرکم تطهيرا"در بين آياتي آمده که مربوط به همسران رسول خداست يعني هم مخاطب آيات قبل و هم آيات بعد همسران است ولي مخاطب اين عبارت به دلايل متعدد همسران نيست از جمله:

1- آيات قبل همه با صيغه  جمع مونث مخاطب يا غايب آمده مثلا:"ان کنتن" ،"تردن"،"تعالين"، "امتعکن"و...؛ ولي به ناگاه در اين عبارت ضمير عوض شده و ضمير جمع مذکر مي آيد: "عنکم"،"يطهرکم"؛اين نشان مي دهد که مخاطب اين عبارت زنان نيستند.

2-آيات قبل و بعد خطاب به زنان پيامبر است و بر اين تصريح شده است.در ابتداي آيات آمده :"يا ايها النبي قل لازواجک ... "و باز در آيات بعد تصريح مي کند : "يا نساء النبي من ...يا نساء النبي لستن... " ولي به ناگاه در اين عبارت مخاطب را با عنوان "اهل البيت" ياد مي کند و اين هم نشان مي دهد  مخاطب غير از مخاطب قبلي است.

3-اين عبارت دلالت بر اراده  خاص خدا بر طهارت و عصمت اهل بيت دارد زيرا اراده  عمومي خدا بر پاکي همه  انسان ها است  و ارسال کتب و مبعوث کردن پيامبران براي محقق ساختن آن اراده  عمومي است . خداوند در سوره  مائده بعد از بيان احکام وضو و غسل و تيمم مي فرمايد :

«ما يريد الله ليجعل عليکم من حرج و لکن يريد ليطهرکم و ليتم نعمته عليکم»(1)ولي در اينجا سخن از اراده  اختصاصي است چون با "انما" آورده که دلالت بر انحصار دارد. پس غير از  اراده  عمومي است

پي نوشت ها:

1-مائده(5)،آيه6.

2-تحريم(66)،آيه4.

3- احزاب(33)،آيه 29.

4- همان،آيه33.

5-هود(11)آيه 73.