منظور از اصل و فروع اخلاقی چیست؟

پرسش:

منظور از اصل و فروع اخلاقی چیست؟

پاسخ:

با سلام و ادب

برای روشن شدن مفهوم اصول و فروع اخلاقی لازم است «اخلاق» تعریف شود.
اخلاق جمع خُلْق بر وزن قفل، به معنی قوا و سجایا و صفات درونی است که با چشم دل دیده می‌شود، نه با چشم سر. اگر چه در تعریف اخلاق میان دانشمندان اختلاف نظر وجود دارد،(27) لیکن دانشمندان اسلامی در این مطلب اشتراک نظر دارند که «مجموعة صفات روحی و خصوصیات درونی و ملکات باطنی که منشأ و مبدأ افکار و عقاید و گفتار و کردار و رفتار خوب یا بد می‌باشد، اخلاق نامیده می‌شود».
توضیح: انسانیت انسان به روح او است. هدف غایی و مقصد نهایی روح، تعالی جویی و تقرّب به حضرت احدیت است. قوا و توانایی‌هایی که روح برای تکامل و تعالی جویی در اختیار دارد، زیاد است، لیکن همة قوای ظاهری و باطنی زیر مجموعه و تحت فرمان چهار قوه و فرمانده قرار دارند که عبارتند از: عقل،‌ وَهْم، شهوت و غضب. این چهار قوه اصول و مبانی اولیه اخلاق، سرمنشأ همة صفات رذیله و بدی‌ها و ریشة همة سجایا و خیر و خوبی‌ها هستند.
منظور از تهذیب نفس یا تزکیة روح، در بحث اخلاق، به معنی تربیت نمودن و رشد و هدایت نمودن قوای چهارگانه و شکوفا ساختن استعدادهای آنها در جهت تکامل و نیل به سعادت و کمال مطلق و تقرّب به حضرت حق تعالی است.
کار عقل، فهم و ادراک حقایق کلی است. از این جهت آن را «قوة عاقله» یا «عقل نظری» می‌گویند و با تهذیب آن، صفت «حکمت» به وجود می‌آید و آن نیز بر دو قسم است: حکمت نظری و حکمت عملی. از تهذیب قوة «وهم» یا عقل عملی، ملکة عدالت پدید می‌آید. از تهذیب قوة غضب، شجاعت روحی و قدرت نفسانی ظاهر می‌گردد. از تهذیب قوة شهود، حیا و عفت حاصل می‌شود.
چهار صفت (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت) اصول و مبانی اخلاق حسنه شمرده می‌شوند و سایر صفات و خُلقیات، به عنوان فروع اخلاقی،‌ و ناشی از این چهار صفت هستند. حکمت‌ها و احادیث اخلاقی اسلام -‌ غالباً و بلکه همة آنها - بیان کنندة فروع اخلاقی یا اخلاقی عملی هستند.
- جهت اطلاع و آگاهی بیشتر کتاب‌های زیر را مطالعه کنید:
1- اخلاق و تعلیم و تربیت اسلامی، از زین العابدین قربانی.
2- اخلاق در قرآن، از آیت الله مکارم شیرازی و جمعی از فضلا.
3- معراج السعاده، مولی احمد نراقی، از ص 28 به بعد.
4- فلسفة‌ اخلاق، شهید مطهری.
5- اخلاق در قرآن، آقای مصباح یزدی.
6- گفتار فلسفی اخلاق از نظر همزیستی و ارزش‌های انسانی، از محمد تقی فلسفی.