چگونه قرآن مبین است، در حالی که آیات متشابه دارد؟

پرسش:

چگونه بايد بين دو آيه جمع كرد از يك طرف مي‌فرمايد: "قرآن مبين"، از طرفي هم در قرآن آيات متشابه وجود دارد و در آخر مي‌فرمايد: "الراسخون في العلم"؟

پاسخ:

سلام و ادب

قرآن به كتاب "مبين"(1) و آشكار كننده حقايق براي فهم و هدايت عموم مردم آمده است امّا چرا آيات متشابه وجود دارد و چرا محتواي برخي آيات پيچيده است كه موجب تأويل و توجيه‌هاي گوناگون و مورد سوء استفاده افراد مغرض مي‌گردد؟ دانشمندان علوم قرآن براي پاسخ چند دليل آورده‌اند كه در ذيل به آن اشاره مي‌شود:

1ـ الفاظ و عباراتي كه در گفتگوهاي انسان‌ها به كار مي‌رود، تنها براي نيازمندي‌هاي روزمره به وجود آمده، به همين دليل، به محض اينكه از دائره زندگي محدود مادي بشر خارج شويم و مثلاً سخن درباره آفريدگار (كه نامحدود از هر جهت است) به ميان آيد، به روشني مي‌بينيم الفاظ ما قالب آن معاني نيست و ناچاريم كلماتي را به كار بريم كه از جهات مختلفي نارسايي دارد؛ همين نارسايي‌هاي كلمات، سرچشمه قسمت قابل توجهي از متشابهات قرآن است. آيات "يد الله فوق أيدهم" يا "الرحمن علي العرش استوي" يا "إلي ربّها ناظره" از اين نمونه است؛ نيز تعبيراتي همچون "سميع" و"بصير" كه با مراجعه به آيات محكم، تفسير به خوبي روشن مي‌شود.

2ـ بسياري از حقايق مربوط به جهان ديگر، يا جهان ماوراي طبيعت است كه از افق فكر ما دور است و ما به حكم محدود بودن در زندان زمان و مكان، قادر به درك عمق آنها نيستيم. نارسايي افكار ما و بلند بودن افق آن معاني، سبب ديگري براي تشابه قسمتي از آيات است، مانند بعضي از آيات مربوط به قيامت.

اين پديده درست به اين مي‌نامند كه كسي بخواهد براي كودكي كه در عالم جنين زندگي مي‌كند، مسائل اين جهان را تشريح كند. اگر سخني نگويد، كوتاهي كرده و اگر هم بگويد، ناچار است مطالب را به صورت سربسته ادا كند، زيرا شنونده در آن اوضاع، توانايي و استعداد بيشتر از اين را ندارد.

3ـ يكي ديگر از اسرار وجود متشابه در قرآن به كار انداختن افكار و انديشه‌ها و به جود آوردن جنبش و نهضت فكري در مردم است، و اين فرايند درست به مسائل فكري پيچيده‌اي مي‌ماند كه براي تقويت افكار انديشمندان، طرح مي‌شود تا بيشتر به تفكر و انديشه و دقت و بررسي در مسائل بپردازند.

4ـ نكته ديگري كه در ذكر متشابه در قرآن وجود دارد و روايات امامان معصوم آن را تأييد مي‌كند اين است كه وجود اين آيات نياز شديد مردم را به پيامبران و اوصياي آنها روشن مي‌سازد كه در روايات از آنان به "راسخون في العلم" تفسير شده، سبب مي‌شود مردم به حكم نياز علمي به سراغ آنها بروند و رهبري آنها را به رسميت بشناسند و از علوم مختلف آنان استفاده كنند.

گفتني است اگر از پيامبران به خصوص پيامبر اسلام(ص) و جانشينان وي به "راسخون في العلم" تعبير شده، به خاطر آن است كه برخي آيات سخت و پيچيده را (كه از آنها به آيات متشابه تعبير شده) براي مردم تفسير و تبيين كنند، تا حداقل ظواهر قرآن براي مردم معلوم باشد و آن را بفهمند، اين وضع درست به آن مي‌ماند كه در پاره‌اي از كتب درسي، شرح بعضي از مسائل به عهده معلم و استاد گذارده مي‌شود تا شاگردان رابطه خود را با استاد قطع نكنند و بر اثر اين نياز در همه چيز از افكار او الهام بگيرند كه در واقع به وصيّت معروف پيامبر(ص) عمل كرده باشند كه فرمود: "من دو چيز گرانمايه را ميان شما به يادگار مي‌گذارم: كتاب خدا و خاندانم و اين دو هرگز از هم جدا نمي‌شوند تا در قيامت در كنار كوثر به من برسند"(2).

از مجموع آنچه گفته شد،‌ چنين استفاده مي‌شود كه آيات بر دو دسته هستند: مفهوم قسمتي از آيات روشن است كه جاي هيچ گونه ابهامي نيست كه آنها را "محكمات" مي‌گويند. قسمتي از آيات به خاطر بالا بودن سطح مطلب مانند بحث از قيامت و صفات خدا، نياز به سرمايه علمي دارد، آنها را "متشابهات" گويند اين قبيل آيات به وسيله "راسخون في العلم" تفسير و تبيين مي‌شود(3). بنابر اين اگر به قرآن "كتاب مبين" گفته شده، حرف درستي است و هيچ گونه منافاتي بين كلمات مطرح شده در سؤال نيست.

براي اطلاع بيشتر به تفاسير، ذيل آيه 7 سوره آل عمران مراجعه كنيد.

1ـ تفسير نمونه، ج 15، ص 395.

2ـ تفسير نمونه، ج 2، ص 324.

3ـ همان، ص 328.