زمانی که فردی می میرد آیا خواندن فاتحه برای وی اثربخش است؟

پرسش:
زمانی که فردی می میرد آیا خواندن فاتحه برای وی اثربخش است؟آیا خود فرد در زیر خاک نمی تواند برای خودش فاتحه بخواند؟ آیا عقل از روحش جدا می گردد؟
پاسخ :
با سلام و عرض ادب و احترام
هر كار خيرى كه انجام دهيد و ثوابش را به روح ميت هديه بكنيد، براى او مفيد است چه ذكر و قرآن و نماز مستحبى و طلب مغفرت باشد، و چه صدقه، كسى كه براى ميت عملى را انجام مى‏دهد، گرچه در نيت بايد قصد نيابت نمايد، ولى قسمت عمده ثواب آن طبق روايات- در نامه عمل او نوشته مى‏شود. البته باعث برى‏ء الذمه شدن ميّت شده و او از عذاب و گرفتارى نجات پيدا مى‏كند.
اما این که خود میت نمی توانئ در زیر خاک برای خود فاتحه بخواند؟
پاسخ منفی است زیرا دنيا دار تكليف است و برزخ و آخرت محل پاداش و كيفر و مرگ حد فاصل بين اين دو عالم است.
با فرا رسيدن مرگ، مرحله سعي و عمل پايان مي يابد، انسان از كار و كوشش باز مي ماند و قدرت فعاليت‏هاي خوب و بد از وي سلب مي شود. از اين رو پس از مرگ هيچ كس قادر نيست عملاً وضع موجود خويش را دگرگون سازد، و در پرونده اعمال خود تغيير و تحوّل بوجود آورد. علي(ع) مي فرمايد: "كساني كه از دنيا رفته‏اند نه قادرند هيچ يك از قبايحي را كه مرتكب شده‏اند از خود برگردانند و نه مي توانند بر اعمال خوب خويش فزوني بخشند".(1)
بنابراين خود فرد پس از مرگ تكليف ندارد و قادر بر انجام اعمال نمي‏باشد تا نتيجه‏اش عايد وي گردد. ليكن ممكناست انسان قبل از مرگ كارهايي كه باقي و قابل تكرار است انجام دهد و پس از مرگش بر اثر ادامه اين عمل نتيجه‏اش اعم از پاداش و كيفر در همان عالم برزخ به وي برسد. مانند ساخت مسجد، حسينيه، مؤسسات خيريه، چشمه و قنات، راه‏هاي عمومي و سنت‏هاي حسنه. امام صادق(ع) فرمود: "پس از آن كه آدمي از دنيا مي رود اجري عاديش نمي‏گردد مگر از سه را: اول صدقه‏اي كه آن را در ايام حيات خود به جريان انداخته و پس از مرگش تا قيامت جريان داشته باشد، مانند موقوفاتي كه ارث برده نمي‏شود، يا سنت خوبي كه پايه گذاري نموده و بعد از او مورد عمل ديگران است، يا فرزند صالحي كه وي را به شايستگي تربيت نموده و براي او استغفار مي نمايد".(2)
رسول اكرم(ص) فرمود: "هفت عامل است كه اگر شخص يكي از آن‏ها را به جاي گذارده باشد پس از مرگ ثوابش در پرونده عمل وي ثبت مي گردد. كسي كه درخت مثمري غرس نمايد، چاهي حفر كند، قناتي را جاري سازد، مسجدي را بنيان نهد، قرآني را بنويسد، عملي از خود به جاي گذارد و فرزند صالحي تربيت كند كه براي او استغفار نمايد".(3)
امام حسين(ع) از رسول خدا(ص) حديث كرده كه فرمودند: "هركس سيره و روش خوبي را در جامعه بنيان نهد اجر آن سيره و اجر كساني كه تا قيامت به آن سيره عمل مي كنند براي او خواهد بود بدون آن كه از اجر عاملين به آن چيزي كاسته شود".(4)
همان گونه كه آثار سنت حسنه باقي است و پاداشش به باني عايد مي گردد، تأسيس سيره بد نيز از جهت كيفري آثارش ممتد و دامنه دار است و طبق روايات كسي كه سنت بدي را در جامعه بنيان نهد و سپس ديگران از او پيروي كنند هربار كه آن سيره و روش مورد عمل واقع شود در پرونده مؤسس آن خواه زنده و خواه مرده باشد گناه تازه‏اي ثبت مي شود و مستحق كيفر جديد مي گردد. امام باقر(ع) فرمود: "هر بنده‏اي از بندگان خدا روش گمراه كننده‏اي را بين مردم بنيان نهد براي او گناهي همانند كساني است كه مرتكب آن عمل شده‏اند بدون آن كه از گناه عاملين آن كاسته شود".(5)
پس به موجب اين روايات و روايات ديگري كه از اولياء اسلام رسيده است كسي كه سنت حسنه يا سنّت سيّئه‏اي را در جامعه پايه گذاري كند سپس ديگران از وي پيروي نمايند هر بار كه آن سيره و سنت مورد عمل قرار مي گيرد مؤسس و پايه گذار ان سنت خواه زنده و خواه مرده باشد در پيشگاه الهي از پاداش تازه‏اي برخوردار مي گردد يا به كيفر جديدي معذّب مي شود. علاوه بر اين كه صدقات جاريه و سنّت‏هاي به يادگار مانده از انسان در زندگي پس از مرگ وي مؤثر است، ثواب كارهاي خير اشخاص ديگر به نيّت متوفي نيز به وي مي رسد. سعد بن عباده مي گويد: يكي از افراد بني ساعده در سفر بودكه مادرش از دنيا رفت، به رسول اكرم(ص) عرض كرد در غياب من مادرم از دنيا رفت. اگر من براي او چيزي صدقه بدهم نفعش عايد وي مي گردد؟ فرمود: بلي گفت: من شما را به شهادت ميگيرم كه محوطه درخت خرمايم را كه به ثمر نشسته براي او صدقه قرار دادم".(6)
بنابراين گرچه انسان پس از مرگ شخصاً قادر به انجام اعمال نيست تا پاداش و كيفرش به او برسد ليكن ثواب يا عقاب سنت‏هاي به جا مانده از او با تجديد اين سنت‏ها به او عايد مي شود و نيز از انجام اعمال نيك توسط اشخاص ديگر از قبيل فرزندان، اقربا، دوستان و ديگران به نيابت از ميت يا اهداء ثواب پس از انجام عمل بهره‏مند مي گردد. مانند دادن صدقه، احسان و اطعام فقرا و مساكين، خواندن قرآن، رفتن به زيارت ائمه اطهار(ع)، قضاي فرايض و واجبات فوت شده از ميت و كارهاي خير ديگر به نيّت متوفي همه‏اش به او مي رسد و او از نعمت‏هاي تازه استفاده مي نمايد.
این نکته نیز ناگفته نماند  : درست است كه بهتر بود كسي كه مي ميرد، خودش دردنيا اعمال خوبي انجام دهد كه خيرات وبركات بيشتري داشته باشد. اما اين مطلب به اين معني نيست كه ما او را فراموش كنيم بلكه وظيفه انساني ومسلمان بودن ما اقتضا مي كند كه ديگران،‌ خصوصاً نزديكان خود را پس ازمرگ،‌با دعا وخيرات ياد كنيم وبايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه اين كارها نه تنها براي يك مسلمان زحمت حساب نمي‌شود،‌ بلكه او،‌ آنرا توفيقي از جانب خداوند، متعال مي داند كه او را لايق به انجام دادن كارهاي خوب كرده است واين اعمال،‌خيرات وبركات زيادي هم براي خودش وهم براي ديگران خواهد داشت.
در فراز اخیر پرسیده اید که آیا عقل از روحش جدا می شود؟
پاسخ ان است که  در آن جا هم از عقل و شعور برخوردار است اما آن جا جای عمل نیست و محل جزای کردار انسان است.
جمله پایانی شما که نوشته اید «نماز خواندن اعمال واجبی است که در این جهان باید به جای آورده شود ،خواندن سوره ها از اعمال مستحبی است آیا در این مورد بازخواست می شویم؟»
برای ما مبهم است اگر منظورتان  این است که اگر ما اعمال واجب یا مستحب را انجام ندادیم  بعد از مردن از ما بازخواست می شود، در عالم آخرت از ترک واجبات و انجام محرمات مورد بازخواست  قرار می گیریم و از  ترک مستحبات مورد سوال قرار نمی گیریم.
اما اگر منظورتان این است که اگر شخصی واجبی یا مستحبی را انجام داد و بعد از وفات وی ، اگر کسی از طرف آنها نماز یا قرانی بخواند مورد باز خواست می گیرد؟
پاسخ منفی است زیرا نه تنها اشکالی ندارد بلکه هم ثوابی به روح میت می رسد و هم ثوابی به فردی که در دنیا این عمل را انجام داده است می رسد.
پي نوشت‏ها:
1. نهج البلاغه (فيض الاسلام) خطبه 230، ص 749.
2. محمد تقي فلسفي، معاد، ج 1، ص 290 (خصال صدوق، ص 151).
3. همان، ص 291 (مجموعه ورام، ج 2، ص 110)
4. همان، ص 288 (تحف العقول، ص 243).
5. همان، ص 286 (سفينة البحار، ماده سنن).
6. همان، المجالس الفاخرة، ص 41.