آيا انسان‌ها قبل از آنکه به دنیا بیایند برنامه‌ريزي شده اند؟

پرسش:

 آيا انسان‌ها پيشتر از اين كه به دنيا بيايند، از قبل برنامه‌ريزي شده بود؟

پاسخ:

با سلام و ادب

 هر فردي در كارهاي ارادي خويش برنامه ريزي مي كند وكارهاي خويش را بر اساس طرح وبرنامه به پيش مي برد وخداوند نيز از اين امر مستثنا نيست، خداوند قبل از اين كه انسان را خلق كند از اين خلقت هدفي داشته است ، ولي بحث در اين است كه هدف خداوند از خلقت جهان آفرينش وبه ويژه انسان چيست وظاهرا منظور شما از برنامه ريزي ،هدف خداوند از خلقت است.

قبل از پاسخ به اين امر مي پردازيم كه هدف در كارهاي ارادي موجود با شعور به چه معنا است؟

هدف داشتن به يكي از اين سه معنا است:

1. سودطلبي و جلوگيري از زيان: انسان در خود نيازها و كمبودهايي مي بيند كه انگيزه مي شوند تا فعاليت كند و نقيصه‏ها و خواسته‏ها را برطرف نمايد.

2. سود رساندن به ديگران: بدين گونه كه انسان در انجام كاري نخست هدفش سود رساندن به ديگران باشد، ولي در حقيقت هدف از آن كار تكامل معنوي و آرامش دروني خودش است، مثلاً پدري كه براي پرورش و آموزش فرزندش، خود را در رنج و زحمت قرار مي دهد و مي گويد كه هدفي جز نفع فرزند ندارم. در حقيقت هدفش اين است كه فرزندي نمونه داشته باشد. وي به خوبي مي داند كه داشتن فرزند خوب، از بزرگ‏ترين افتخارات و عالي‏ترين كمالات است. در اين گونه اهداف نيز انسان هدفش تكامل خويشتن است، ولي براي رسيدن به هدف خود به تكامل ديگري مي پردازد.

3. انجام دهنده كار منافع خودش را در نظر نگيرد، بلكه تنها به خاطر نفع رساندن به ديگري، كاري را انجام دهد، شبيه مادري كه خود را فراموش مي كند و به فرزند خويش عشق مي ورزد و همانند پروانه مي سوزد و پرواز مي كند. وي به مصلحت خويش نمي‏پردازد. نمونه ديگري كه شبيه اين مورد است، انسان شيفته‏اي است كه در بندگي وعبادت خدا از ياد خود غافل مي شود، به گونه‏اي كه حضرت علي(ع) فرمود: "الهي ما عبدتك خوفاً من نارك ولا طمعاً في جنتك و لكن وجدتك اهلاً للعبادة فعبدتك؛ خداوندا! عبادت من نه به جهت ترس از آتش تو است و نه طمع در بهشتت، بلكه به جهت اين است كه تو را شايسته عبادت يافتم". در اين هدف خود و نفع شخصي منظور نيست، بلكه خويش را فراموش مي كند.

حال با توجه به اين سه نوع هدف بنگريم كه خداوند در آفرينش انسان و جهان كدام يك از اين سه نوع هدف را دنبال مي كند. قطعاً از نوع اوّل و دوّم نيست، چون خداوند بي نياز است. وقتي خدا را آن چنان شناختيم ودانستيم وجودي است كه از هر جهت بي نهايت و غني است و هيچ گونه نقص و نياز در ذات او راه ندارد، روشن مي شود كه هدف در كارهاي خدا فقط به معناي سوم و بلكه بالاتر از آن است كه عبارت است از: رساندن فايده به مخلوقات خويش و تكامل همه جانبه و رفع نقص‏ها و نيازهاي آنان. به گفته شاعر:

من نكردم خلق تا سودي كنم        بلكه تا بر بندگان جودي كنم

او نخواسته است نيازي از خود را برطرف كند، چون بي نياز است. او به آفرينش نپرداخت تا نقصي را از خود دفع كند، چون بي عيب و نقص است. خدا، جهان و انسان را آفريد تا همه به سوي كمال رهسپار شوند و قابليّت و قوه نهفته در خويش را به كمال و فعليّت رسانند. جهان را آفريد تا انسان براي رفع نيازهاي خويش و درك كمالات از آن بهره‏گيري كند. انسان را آفريد و به او اراده عطا كرد تا با اختيار خويش راه كمال پويد و خود را از نقص‏ها بپيرايد.

هدف از آفرينش جهان و انسان، تكامل جبري و ناخود آگاه جهان و تكامل ارادي و خود خواسته انسان است. همه را براي تكامل انسان خلق كرد و انسان را براي قرب خداوندي.

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند          تا تو ناني به كف آري و به غفلت نخوري

قرآن مي فرمايد: "و ما خلقت الجن و الانس الاّ ليعبدون؛(1) جن و انس را جز براي بندگي و اطاعت نيافريدم". تا از اين طريق آن‏ها به كمال برسند و در خلقت انسان فرمود: "افحسبتم انّما خلقناكم عبثاً و انّك الينا لا ترجعون؛(2) آيا پنداشتيد كه شما را عبث و بيهوده آفريديم و شما به سوي ما باز نمي‏گرديد"؛ يعني آيا مي پنداريد كه به سير تكاملي خود به سوي يك واقعيّت مطلق ادامه نمي‏دهيد و به سوي خدا باز نمي‏گرديد؟

نيز فرمود: "الّذي خلق الموت و الحياة ليبلوكم ايّكم احسن عملاً؛(3) خداوند مرگ و زندگي را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام نيكوكارتريد". يعني انسان را خلق كردو او را در جهان آزمايش و ابتلا قرار داد تا انسان با اختيار و اراده خود حركت تكاملي خويش را بپيمايد.

1. ذاريات (51) آيه 56.
2. مؤمنون (23) آيه 115.
3. ملك (67) آيه 2.