چرا عده‌اي از انسان‌ها ذاتاً خوب و عده‌اي ديگر ذاتاً بد هستند؟

پرسش:

چرا عده‌اي از انسان‌ها ذاتاً خوب و عده‌اي ديگر ذاتاً بد هستند؟

پاسخ:

با سلام و ادب خدمت شما دوست عزیز

اين تصور با بسياري از عقايد و اصول اسلام و آيات قرآن سازگار نيست. خوب و بد بودن ذات وجودي انسان ها به معناي آن خواهد بود كه اين خاصيت ذاتي قابل تغيير نيست، در حالي كه اين مسئله با موضوع اختيار انسان ها، فرستادن پيامبران الهي و هدايت انسان‌ها ، امر و نهي و تكاليف خداوند بر انسان ها ، دعوت آنها به كارهاي نيك و پاداش و كيفر الهي در دنيا و آخرت ناسازگار خواهد بود. بنابراين اصل اراده واختيار در وجود انسان و شكل گرفتن شخصيت و ذات اصلي انسان بر اساس آن ، اصل قطعي و مسلم است. در عين حال عوامل ديگري در شكل گيري شخصيتانسان ها كم و بيش مؤثر است.

به نظر علماي تعليم و تربيت عوامل كلي مؤثر در تربيت انسان عبارتند از:‌

 وراثت ،‌ محيط و اراده. اين عوامل،‌ افراد را گوناگون مي كند يكي را خوش اخلاق و ديگري را بد اخلاق مي سازد. در اين جا به مقدار تأثير گذاري هر يك از عوامل اشاره مي كنيم.

شكي نيست كه وراثت از آغاز پيدايش انسان در جسم و جان او تأثير فراوان دارد. : امام علي(ع) مي فرمايد: ملكات پسنديده و اخلاق خوب دليل وراثت هاي پسنديدة انسان است. رسول خدا(ص) مي فرمايد: "براي نطفه هاي خود بهترين ها را انتخاب كنيد؛‌ زيرا ويژگي هاي فرزندان ريشه در خصيصه هاي گذشتگان دارد".(1)محمد حنفيه فرزند امام علي(ع) در جنگ جمل علمدار لشكر بود، ولي از پيش روي باز ماند. حضرت فرمود: از ضربات دشمن مترس، ولي او باز متوقف شد. حضرت فرمود: اين ضعف را از مادرت ارث برده اي.(2)

بنابراين، پديدة وراثت يك ضلع از شخصيت انسان را تشكيل مي دهد. محيط به معناي اعم آن؛ يعني محيط طبيعي و جغرافيايي و محيط انساني كه شامل خانه و مدرسه و اجتماع مي شود. ضلع ديگر شخصيت انسان را تشكيل مي دهد. به طور مسلّم پرورش يافتگان محيط هاي خشك و سرزمين هاي گرم و داغ و سوزان وشن زار با انسان هاي ساحلي و ساكنان نقاط خرم و سر سبز متفاوت مي باشند.

از آيات و روايات استفاده مي شود كه دوستان و همنشينان در شكل گيري شخصيت و خلق و خوي آدمي تأثير فوق العاده اي دارند. امام علي(ع) مي فرمايد: "با نيكان همنشين باش تا از آن ها شوي و از بدان جدايي اختيار كن تا از بدي ها جدا شوي".(3)

با بدان كم نشين كه بد ماني                   خوپذير است نفس انساني

محيط مدرسه و هم كلاسي و محيط اجتماع و فرهنگ غالب بر جامعه و آداب و رسوم زمينة مناسبي را براي پرورش فضايل يا رذايل اخلاقي فراهم مي كند، ولي در عين حال بايد دانست كه عوامل مذكور زمينه ساز شكل گيري شخصيت هستند، اما اين ارادة انسان است كه بر عوامل وراثت و محيط و فرهنگ غلبه دارد وزمينه هاي ارثي تحت تأثير تربيت و پرورش افراد قرار مي گيرد. اين كه گفته شده اخلاق قابل تغيير نيست و آن ها كه بدگوهرند عوض نمي شود بر خلاف آموزه هاي ديني و دلايل عقلي و تاريخي است؛ زيرا اعتقاد به عدم امكان تغيير اخلاق سر از اعتقاد به جبر در مي آورد، چون مفهومش آن است كه صاحبان اخلاق بد و خوب قادر به تغيير آن نيستند پس در انجام كار خوب يا بد مجبورند. آياتي از قرآن كه با صراحت به تهذيب اخلاق تشويق مي كند گواه بر امكان تغيير اخلاق است. انسان با اراده و خواست خود به فضيلت يا رذيلت گرايش پيدا مي كند. قرآن مجيد مي فرمايد: "ما اصابك من سيئة فمن نفسك؛‌ هر بدي و زشتي كه به تو مي رسد از عمل تو است".(4)

آن چه تربيت پذيري انسان را محدود مي كند اراده است، از اين رو، با اين كه انسان شايسته و مستعد تربيت است، ولي با انتخاب خود در برابر تربيت و هدايت مربيان به خصوص پيامبران و سفيران الهي مقاومت كرده و راه ضلالت را بر مي گزيند، اما فرد ديگري با انتخاب طريق مستقيم و پيروي از دستورهاي الهي راه هدايت را مي پيمايد و به صفات پسنديده متصف مي گردد.

1 .محمد تقي فلسفي، كودك،‌ ج 1، ص 64.

2 . همان ، ص 65.

3 . نهج البلاغه ، نامه شماره 31.

4. نساء(4) آيه 79.