اهميت امر به معروف و نهى از منكر در قرآن

پرسش:
اهميت امر به معروف و نهى از منكر چگونه از قرآن استفاده مى شود؟
جواب:
 اهميت و لزوم اهتمام همه مسلمانان به اين دو واجب به خوبى از قرآن كريم استفاده مى شود و در اين باره مى توان به آيات فراوانى استناد كرد؛ براى مثال در آيه 114 آل عمران، اين دو واجب در كنار ايمان به خدا و آخرت آمده است و در آيه ديگر، همان گونه كه از برخى اهل كتاب به دليل ايمان به خدا و آخرت و پذيرش اسلام تمجيد مى كند، از آنان به دليل امر به معروف و نهى از منكر نيز ستايش مى نمايد و خيلى روشن است كه بيان امر به معروف و نهى از منكر دركنار ايمان، نشان از اهميت اين دو واجب مى باشد: (يُؤمِنونَ بِاللّهِ واليَومِ الأخِرِ ويَأمُرونَ
بِالمَعروفِ ويَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ...).گاهى در اين آيات، امر به معروف و نهى از منكر پيش از برپاداشتن نماز و پرداخت زكات ذكر شده و توجه و اهتمام به اين واجبات، از ويژگى مردان و زنان با ايمان شمرده شده است:
(والمُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِياءُ بَعض يَأمُرونَ بِالمَعروفِ ويَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ ويُقيمونَ الصَّلوةَ ويُؤتونَ الزَّكوةَ...)[1]؛و مردان و زنان با ايمان دوستان يك ديگرند، كه به كارهاى پسنديده وا مى دارند و از كارهاى ناپسند باز مى دارند و نماز را بر پا مى كنند و زكات مى دهند.
هم چنين قرآن كريم امر به معروف و نهى از منكر را سنت و كار خداوند دانسته است:
(اِنَّ اللّهَ يَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ وايتاىِ ذِى القُربى ويَنهى عَنِ الفَحشاءِ والمُنكَرِ والبَغىِ...)[2]؛در حقيقت خدا به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مى دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مى دارد.
بر اساس روايتى از پيغمبراكرم(صلى الله عليه وآله) آمران به معروف و ناهيان از منكر، جانشينان خداوند در عمل به اين وظيفه اند[3].
اهميت امر به معروف و نهى از منكر از آيه 110 آل عمران نيز به روشنى استفاده مى شود؛ زيرا رمز برترى امت اسلامى بر ديگر امت ها معرفى شده است:
(كُنتُم خَيرَ اُمَّة اُخرِجَت لِلنّاسِ تَأمُرونَ بِالمَعروفِ وتَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ...)؛شما بهترين امتى هستيد كه براى مردم پديدار شده ايد، به كار پسنديده فرمان مى دهيد و از كار ناپسند باز مى داريد.
هم چنين از اين كه مسلمانان بر اساس آيه 104 آل عمران مأمور شده اند كه براى انجام دادن هر چه بهتر امر به معروف و نهى از منكر، گروه و تشكيلاتى توان مند فراهم آورند، اهميت اين دو وظيفه استفاده مى شود:
(ولتَكُن مِنكُم اُمَّةٌ يَدعونَ اِلَى الخَيرِ ويَأمُرونَ بِالمَعروفِ ويَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ واُولئِكَ هُمُ المُفلِحون)؛و بايد از ميان شما گروهى به نيكى دعوت كنند و امر به معروف و نهى از منكر نمايند و آنان همان رستگاران اند.
پرسش:
 آيا امر به معروف و نهى از منكر در اديان ديگر هم بوده است؟
جواب:
 اين دو فريضه، ويژه اسلام نيست و در شرايع پيشين نيز واجب بوده است. از همين رو، جمعى از ربّانيون (دانشمندان مسيحى) و احبار (علماى يهود) كه از گفتار گناه آلود و خوردن حرام نهى نمى كردند، نكوهش شده اند:
(لَولا يَنههُمُ الرَّبّـنِيّونَ والاَحبارُ عَن قَولِهِمُ الاِثمَ واَكلِهِمُ السُّحتَ لَبِئسَ ما كانوا يَصنَعون)[4]؛چرا دانشمندان مسيحى و يهودى، آنان را از گفتار گناه [آلود]و حرام خوارگى شان باز نمى دارند؟ راستى چه بد است آن چه انجام مى دادند.
شمارى از بنى اسرائيل بر اثر كفر و عصيان و تجاوز از فرمان خدا و به دليل ترك نهى از منكر از سوى داوود و عيسى(عليهما السلام)لعنت شدند:
(لُعِنَ الَّذينَ كَفَروا مِن بَنى اِسرءيلَ عَلى لِسانِ داوودَ و عيسَى ابنِ مَريَمَ ذلِكَ بِما عَصَوا وكانوا يَعتَدون * كانوا لا يَتَناهَونَ عَن مُنكَر فَعَلوهُ)[5]؛از ميان بنى اسرائيل، آنان كه كفر ورزيدند، به زبان داوود و عيسى بن مريم مورد لعنت قرار گرفتند. اين [كيفر] از آن روى بود كه عصيان ورزيده و [از فرمان خدا] تجاوز مى كردند و از كار زشتى كه آن را مرتكب مى شدند يك ديگر را نهى نمى كردند.
بر اساس روايتى از امام باقر(عليه السلام)، داوود(عليه السلام) اهالى شهر ساحلى ايله را ـ كه به اصحاب سبت معروف اند ـ و عيسى(عليه السلام)جمعى از پيروان خود را لعنت كرد كه پس از نزول مائده و غذاى آسمانى، راه كفر را در پيش گرفتند.[6] از داستان اصحاب سبت كه در سوره اعراف (آيات 163 ـ 166) آمده است استفاده مى شود كه امر به معروف ونهى از منكر در ميان يهوديان واجب بوده است. جمعى از بنى اسرائيل كه نهى از منكر نمى كردند، با مرتكبان منكر هلاك شدند و تنها گروهى از آنها نجات يافتند كه وظيفه خود را انجام داده و نهى از منكر كردند. در آيه 116، هود بنى اسرائيل را عتاب مى كند كه چرا در نسل هاى پيشين شما جز گروهى اندك، خردمندانى نبودند كه مردم را از فساد در زمين باز دارند:
(فَلَولا كَانَ مِنَ القُرونِ مِن قَبلِكُم اولوا بَقِيَّة يَنهَونَ عَنِ الفَسادِ فِى الاَرضِ).
از نصايح لقمان به فرزندش نيز استفاده مى شود كه امر به معروف در شرايع پيشين واجب بوده است:
(يـبُنَىَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وأمُر بِالمَعروفِ وانْهَ عَنِ المُنكَرِ واصبِر عَلى ما اَصابَكَ)[7]؛اى پسرك من! نماز را بر پا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و بر آسيبى كه بر تو وارد آمده است شكيبا باش.
با اين كه از آيات قرآن استفاده مى شود اين دو فريضه در ديگر اديان نيز واجب بوده است، ولى به نظر مى رسد امر به معروف و نهى از منكر در شريعت اسلام در مقايسه با اديان ديگر از اهميت بيشترى برخوردار است؛ و از همين رو، قرآن كريم يكى از اوصاف پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) را در تورات، امر به معروف و نهى از منكر برشمرده است:
(اَلَّذينَ يَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِىَّ الاُمِّىَّ الَّذى يَجِدونَهُ مَكتوبـًا عِندَهُم فِى التَّورةِ والاِنجيلِ يَأمُرُهُم بِالمَعروفِ ويَنههُم عَنِ المُنكَرِ...)[8]؛همانان كه از اين فرستاده، پيامبر درس نخوانده ـ كه نام او را نزد خود در تورات و انجيل نوشته مى يابند ـ پيروى مى كنند [همان پيامبرى كه آنان را به كار پسنديده فرمان مى دهد و از كار ناپسند باز مى دارد...].
شايد اهميت فوق العاده امر به معروف و نهى از منكر در اسلام از آن روست كه اين دين براى همه مردم در تمام عصرها تشريع شده است؛
چنان كه در آيه 28 سوره سبأ خطاب به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) او را بشارت گر (بشير) و هشدار دهنده (نذير) همه مردم مى داند و به تعبيرى، حوزه مأموريت آن حضرت را همه مردم مى داند: (وما اَرسَلنـكَ اِلاّ كافَّةً لِلنّاسِ بَشيرًا ونَذيرًا...).
در سوره آل عمران (آيه 19) اسلام را تنها دين پذيرفته شده نزد خداوند معرفى كرده است: (اِنَّ الدّينَ عِندَ اللّه الاِسلـم)و در سوره احزاب (آيه 40) پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)را پايان بخش پيامبران بر شمرده است:
(ما كانَ مُحَمَّدٌ اَبا اَحَد مِن رِجالِكُم ولـكِن رَسولَ اللّهِ و خاتَمَ النَّبيّينَ)؛محمد پدر هيچ يك از مردان شما نيست، ولى فرستاده خدا و خاتم پيامبران است.
از اين رو، لازم است همه مؤمنان، به ويژه دانشمندان، در گسترش و حفظ شريعت و دين اسلام بكوشند و با عمل به اين دو واجب، جانشين خدا و پيامبران روى زمين باشند و اسلام را جاودانه كنند.
پرسش:
. بعضى به آيه (لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ اُخرى) [9] استدلال كرده و گفته اند كه باتوجه به اين آيه، ديگر امر به معروف و نهى از منكر چه معنايى دارد؟
جواب:
 جمله: (لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ اُخرى)پنج بار در قرآن آمده است و به اين معناست كه هيچ كس در قيامت بار گناه ديگران را بر
دوش نخواهد گرفت و به گناه ديگران مؤاخذه نخواهد شد و اين، به معناى بى تفاوتى در برابر گناه ديگران در دنيا نيست. آيات امر به معروف و نهى از منكر در صدد بيان اين مطلب اند كه مسلمان ها بايد درباره ترك معروف و ارتكاب منكر در جامعه اسلامى حساسيت داشته باشند و در صورت ترك اين دو واجب گناه كرده اند. كسى كه به اين دو واجب عمل نمى كند، در قيامت به دليل عمل نكردن به تكليف و وظيفه خود مؤاخذه مى شود، نه به دليل گناه ديگران. از اين رو، در صورت عمل به تكليف و عدم تأثير آن، گناه ديگران در قيامت هيچ ضررى به او وارد نمى كند.
به بيان ديگر، جمله: (لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ اُخرى)در مقام بيان اين واقعيت است كه هركسى در آخرت سرنوشتى جداگانه دارد و در آن جا محال است كه كسى در عمل ديگرى سهيم گردد؛ نه كسى از ثمره كار نيكى كه خودش در آن سهمى نداشته است بهره مند مى شود و نه كسى از كيفر گناهان ديگران معذب مى گردد؛ زيرا آخرت «يوم الفصل» است و ميان خوبان و بدان جدايى مى اندازد. در آخرت، ناپاكان را بانگ مى زنند كه از مردم پاك جدا شوند: (وامتـزوا اليَومَ اَيُّهَا المُجرِمون)[10]و آيات امر به معروف و نهى از منكر ناظر به سرنوشت مشتركى است كه در زندگى دنيا حاكم است؛ زيرا زندگى دنيا اجتماعى است و كارهاى خوب نيكوكاران در سعادت ديگران و عمل زشت بدكاران در شقاوت ديگران تأثير دارد و به دليل همين سرنوشت مشترك است كه افراد اجتماع نبايد در برابر ترك واجبات و ارتكاب گناهان بى تفاوت باشند[11].
پرسش:
 آيا امر به معروف و نهى از منكر، دخالت در كار ديگران نيست و آزادى ديگران را محدود نمى كند؟
جواب:
 از آن جا كه امر به معروف و نهى از منكر جنبه فردى ندارد و وظيفه اى اجتماعى است و در روابط انسان با ديگران معنا مى يابد، به گونه اى دخالت در امور ديگران (امر و نهى شونده) به حساب مى آيد. از اين رو، عمل كردن به اين دو واجب، به اجازه و ولايت نياز دارد و خداوند كه برهمه موجودات ولايت دارد، براى مؤمنان اين ولايت و حق قانونى را قرار داده است كه يك ديگر را امر به معروف و نهى از منكر كنند:
(والمُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بَعضُهُم اَولِياءُ بَعض يَأمُرونَ بِالمَعروفِ ويَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ).[12]
پس خداوند كه ولايت همه مؤمنان را بر عهده دارد به آنها اجازه داده است كه در برابر رفتار و كردار يك ديگر بى تفاوت نبوده و هم ديگر را امر به معروف و نهى از منكر كنند. از سوى ديگر، بايد توجه داشت هيچ جامعه اى، آزادى مطلق انسان را نپذيرفته است و در همه جوامع با وضع قوانين براى آزادى، حدود و مرزهايى قرار مى دهند؛ زيرا در غير اين صورت، قوام و نظام زندگى اجتماعى از هم مى پاشد و جامعه گرفتار هرج و مرج مى گردد. البته قوانين هر جامعه اى با جهان بينى و ارزش هاى حاكم بر آن متناسب است و در اسلام كه كمال و كرامت انسان در بندگى خدا و جلب رضايت حق است، انسان با ايمان نمى تواند اسارت مؤمن ديگرى را در غل و زنجيرهاى گناه و نافرمانى خدا ببيند و از كنار آن بى تفاوت عبور كند؛ به تعبيرى مى توان گفت كه امر به معروف و نهى از منكر، نه تنها آزادى انسان را محدود نمى كند، بلكه آزادى و رهايى اش را از قيد و بندهاى شيطان و نفس امّاره به او هديه مى كند.

[1]. توبه، آيه 71.
[2]. نحل، آيه 90.
[3]. فضل بن حسن طبرسى، مجمع البيان، ج 2، ص 807 .
[4]. مائده، آيه 63 .
[5]. همان، آيه 78 ـ 79.
[6]. همان، ج 3، ص 357.
[7]. لقمان، آيه 17.
[8]. اعراف، آيه 157.
[9]. انعام، آيه 164.
[10]. يس، آيه 59 .
[11]. ر.ك: مرتضى مطهرى، عدل الهى، ص 197.
[12]. توبه، آيه 71.
منبع: maarefquran.com