حديث «لَولاكَ لَما خَلَقتُ الأَفلاكَ؛ اگر تو (اى پيامبر) نبودى افلاك را نمى آفريدم» چگونه معنا مى شود؟

پرسش:
 با توجه به اين كه خدا آسمان و زمين را هزاران سال پيش از تولد حضرت محمد(صلى الله عليه وآله وسلم) آفريده است، حديث «لَولاكَ لَما خَلَقتُ الأَفلاكَ؛ اگر تو (اى پيامبر) نبودى افلاك را نمى آفريدم» چگونه معنا مى شود؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب و احترام
 اين حديث قدسى كه در كتاب بحارالانوار، ج 16، ص 405 به نقل از مناقب آل ابى طالب، ج 1، ص 186 آمده است، به هدف از آفرينش هستى اشاره دارد و معناى
دقيق آن زمانى روشن مى شود كه ببينيم قرآن كريم در تفسير هدف آفرينش جهان چه مى فرمايد.
قرآن كريم در اين باره تعابير گوناگونى دارد كه از مجموع آن ها مى توان به اين نتيجه رسيد كه هدف غايى و نهايى از آفرينش انسان، رسيدن او به كمال و زندگى در سايه سار رحمت پروردگار است. چنان كه در آيات 118 و 119 سوره هود مى خوانيم: «اگر پروردگارت مى خواست، همه مردم را يك امّت (بدون هيچ گونه اختلافى) قرار مى داد؛ ولى آن ها همواره مختلفند؛ مگر كسى كه پروردگارت رحم كند؛ و براى همين (رحمت) آن ها را آفريد.» مى بينيم كه در اين آيه، برخوردارى از رحمت، هدف آفرينش انسان ها دانسته شده است.
البته رسيدن انسان به كمال نياز به مقدماتى دارد كه از جمله به اين موارد مى توان اشاره كرد:
1. برخوردارى انسان از اختيار.
2. زندگى در جهانى مادّى كه محلّى براى رشد و تكامل است.
پس آفرينش جهان مادّى مقدمه اى براى آفرينش انسان است چنان كه در آيه 29 سوره بقره مى خوانيم: «او (خدايى) است كه همه آنچه را كه در زمين وجود دارد براى شما آفريد.» و انسان آفريده شد تا در بوته آزمايش قرار گيرد؛ همان گونه كه در آيه 7 سوره هود آمده است: «او كسى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز بيافريد و عرش (حكومت) او بر آب قرار داشت تا شما را بيازمايد كه كدام يك عملتان بهتر است.» بر اساس اين آيه، خداوند آسمان و زمين را به خاطر انسان آفريد تا او در بوته آزمايش قرار گيرد و مشخص شود كه چه كسى در مسير حق قرار خواهد گرفت و با بندگى به كمال خواهد رسيد.
آيه شريفه (و ما خَلَقتُ الجِنَّ وَ الاِنسَ اِلاّ لِيَعبُدون[1] و جن و انس را نيافريدم مگر براى بندگى من) نيز به همين مطلب اشاره دارد.
از سوى ديگر، درباره پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) آياتى نازل شده كه همگى بيانگر آنند كه آن حضرت كامل ترين انسان است و به نهايت كمال و قرب پروردگار دست يافته است؛ (ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى فَكانَ قابَ قَوسَينِ اَو اَدنى[2] سپس نزديك تر و نزديك تر شد تا آن كه فاصله او به اندازه دو كمان يا كمتر بود.) بنابراين مى توانيم بگوييم كه هدف از خلقت، وجود شريف رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم) ـ يعنى انسان كامل ـ بوده است.
يعنى گرچه هدف متوسط، برخوردارى انسان ها از رحمت پروردگار و كامل شدن بوده است؛ امّا چون اوج كمال در وجود رسول خدا تحقّق يافته، مى توان آن حضرت را هدف آفرينش دانست.[3]
روايت مورد نظر پرسش گر نيز، بيانگر همين مطلب است و در نتيجه، معنى آن چنين خواهد بود: «اى پيامبر! اگر قرار نبود كه پس از آفرينش آسمان و زمين، موجود كاملى چون تو پا به عرصه وجود بگذارد و اگر قرار نبود كه با آفرينش هستى، قلّه هاى كمال با گام هاى تو فتح گردد، هرگز زمين و آسمان را نمى آفريدم.»
البته بايد توجه داشت كه حديث مورد بحث، در منابع دست اول شيعه مانند اصول كافى ذكر نگرديده است و از اين رو آن را نمى توان قطعى و غير قابل ترديد دانست؛ در عين حال همان گونه كه ديديد معناى درستى براى آن مى توان تصوير كرد.

[1]. ذاريات/56 .
[2]. نجم/8 و 9 .
[3]. ر.ك: معارف قرآن، استاد مصباح يزدى، ج 1 ـ 3، ص 170، انتشارات در راه حق.