فلسفه اعمال حج از نگاه قرآن چيست؟

پرسش:
فلسفه اعمال حج از نگاه قرآن چيست؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب
حج تنها مناسك نيست، بلكه سير و سلوك باطنى و طى منازل روحانى است. هر يك از منازل و مشاهد، رازهاى عرفانى، اخلاقى، تربيتى و ارشادى فراوانى در بر دارد كه ذكر همه آن ها از حوصله اين پاسخ كوتاه خارج است در عين حال به برخى از اسرار بعضى از اعمال حج اشاره مى كنيم.
قبل از شروع اعمال حج، حاجى نخست بايد براى اعمال حج آماده شود. شايد اولين مرحله و ابتداى سير الى الله، نيّت است كه بايد تمام اعمال براى خدا باشد و بس. چنان كه قرآن در اين باره مى فرمايد: (و اَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لِلّهِ؛[1](همه اعمال) حج و عمره را براى (رضاى) خدا به پايان ببريد.)امام صادق(عليه السلام) در اين باره مى فرمايد: «هرگاه اراده حج كردى، قبل از عزيمت، قلب خويش را از مشاغل و موانع تهى ساز و براى خداى بزرگ خالص گردان. همه امورت را به آفريدگارت واگذار و در تمام حركات و سكنات به او توكل نما و تسليم حكم و قضا و قدر الهى باش. دنيا و راحتى و خلق را رها ساز و در اداى حقوق واجب مردم بكوش. بر زاد و راحله ات و ياران و همسفران و قدرت و ثروت و جوانى ات تكيه مكن. چه، بيم آن است كه اين ها دشمن و وبال تو گردند تا معلوم شود كه براى او و براى هيچ كس توان و چاره اى جز در پناه خداوند متعال و توفيق او نيست و بدان گونه آمادگى پيدا كن كه گويى اميد بازگشت ندارى.[2]
احرام: نخستين واجب از مناسك حج و عمره ، مُحرم شدن در ميقات است كه به طور معمول با غسل مستحبى انجام مى شود و بيرون شدن از لباس معمولى يعنى لباس تشخص و تعيّن ملى و نشان دار، و پوشيدن دو قطعه پارچه ساده بى نام و نشان با نيّت و تلبيه، مانند همه زائران. اين صورت احرام است، اما باطن آن پوشيدن لباس آخرت است و آماده شدن براى حضور نزد پروردگار. امام صادق مى فرمايد: «آن گاه با آب توبه، خالصانه از گناهان غسل كن و جامه صدق و صفا بپوش و از آنچه مانع ذكر خداوند بزرگ است و تو را از طاعت او محجوب مى گرداند، احرام بند.»[3] پس راز معنوى غسل، پيرايش درون و تصفيه قلب و روان از گناهانى است كه نفس را تيره مى سازد و حجاب چهره جان مى شود و اين به توبه خالص و انابه به خدا و پشيمانى از معاصى و تصميم بر ترك گناه در آينده محقق مى شود و رياضت و مجاهده مى خواهد.
تلبيه: احرام، با تلبيه؛ يعنى لبيك گفتن محقّق مى شود. امام صادق(عليه السلام)مى فرمايد: «لبيك بگو، بدين معنا كه خداوند بزرگ را ـ در دعوتى كه فرموده ـ استجابت نموده و با صفا و اخلاص و بدون غل و غش پاسخ دهى و به رشته استوار او چنگ زنى.»[4]
طواف: دومين واجب از مناسك عمره و يكى از مناسك حج، هفت دور طواف گرد خانه خداوند است، اما حقيقت طواف همسويى است با جهان هستى از ملك تا ملكوت و بر محور توحيد همچون پرگار گرديدن و حيات و ممات و مناسك و عبادات را براى خدا خالص كردن و هماهنگ شدن با فرشتگان خدا كه لحظه اى از اطاعت حق غافل و فارغ نيستند. امام صادق(عليه السلام)مى فرمايد: «همان گونه كه با ديگر زائران در طواف كعبه هستى با قلب خود همپاى فرشتگان كه پيرامون عرش در طوافند، طواف كن.»[5]
صفا و مروه: زائر پس از طواف و نماز طواف، به كوه صفا مى رود و از آن جا تا مروه را سعى مى كند و باز به صفا بر مى گردد تا هفت شوط و سعى را به مروه به پايان برد.
پيمودن صفا و مروه تأسّى به هاجر است آن گاه كه تنها و سرگردان و تشنه كام در طلب آب بود تا جرعه آبى بيابد و كودك تشنه اش را از مرگ برهاند و چون درمانده و بيچاره شد با نوميدى برگشت و جوشيدن آب زمزم را مشاهده كرد.
قرآن كريم درباره سعى صفا و مروه مى فرمايد: (اِنَّ الصَّفا والمَروةَ مِن شَعائِرِ اللّهِ ...؛[6]صفا و مروه از شعائر و نشانه هاى خدااست ... .) شعائر جمع شعيره به معنى علامت است و شعائر اللّه علامت هايى است كه انسان را به ياد خدا مى اندازد و خاطره اى از خاطرات مقدس را در نظرها تجديد مى كند.
سعى بين صفا و مروه حكمت هاى زيادى داشته و به ما درس هاى فراوانى مى آموزد. سعى به ما مى آموزد كه: براى احياى نام حق و به دست آوردن عظمت آئين او همه حتى كودك شيرخوار بايد تا پاى جان بايستند. سعى صفا و مروه به ما مى آموزد در نوميدى ها بسى اميدها است، هاجر مادر اسماعيل در جايى كه آبى به چشم نمى خورد تلاش كرد خدا هم از راهى كه تصور نمى كرد او را سيراب نمود.
سعى صفا و مروه به ما مى گويد: روزگارى بر سر آن ها بت هايى نصب بود، اما امروز در اثر فعاليت هاى پى گير پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)شب و روز در دامنه اش بانگ لا اله الّا الله طنين انداز است. سعى صفا و مروه به ما مى گويد شما كه امروز سعى صفا و مروه مى كنيد به خاطر داشته باشيد كه اگر امروز هزاران نفر در كنار اين كوه دعوت پيغمبر(صلى الله عليه وآله وسلم)را اجابت كرده اند روزگارى بود كه پيغمبر در بالاى اين كوه مردم را به خدا دعوت مى كرد كسى او را اجابت نمى نمود، شما نيز در راه حق گامى برداريد و اگر از كسانى كه اميد استقبال داريد جوابى نيافتيد مأيوس نشويد و به كار خود همچنان ادامه دهيد.
كسانى كه در اثر كبر و غرور حاضر نبودند حتى در معابر عمومى قدم بردارند و ممكن نبود در خيابان ها به سرعت راه بروند در آن جا بايد به خاطر امتثال فرمان خدا گاهى آهسته و زمانى هروله[7]كنان با سرعت پيش بروند و بنا به روايات متعدد، اين جا
مكانى است كه دستوراتش براى بيدار كردن متكبران است.![8]
توقف بر صفا و خواندن دعا مستحب است. امام صادق(عليه السلام) با توجه به واژه «صفا» ـ كه به تصفيه روح اشاره دارد ـ فرمود: با توقف بر صفا، روح و ضميرت را براى ديدار خدا در قيامت تصفيه كن و با رسيدن به مروه مروت و جوانمردى را براى خداوند پيش گير و صفات بد خويش را از ميان بردار و بر شرايط حج خود و عهدى كه با خداوند بسته اى و بدان گردن نهاده اى، تا قيامت ثابت و استوار باش.[9]
امام همچنين به هروله اشاره فرموده و آن را رمزى از گريختن از معاصى دانسته اند و زير پا نهادن غرور و قدرت كه آدمى را از خدا غافل مى سازد.[10]
ساير اعمال حج مانند وقوف در عرفات و منى و رمى جمرات و حلق يا تقصير و بيتوته در منى هر كدام فلسفه ها و راز و رمزهاى فراوانى دارند كه براى آگاهى از آن ها به منابعى كه در پاورقى آمده مراجعه كنيد.[11]

[1]. بقره/196.
[2]. مستدرك الوسائل، ج 10، ص 172.
[3]. وسائل الشيعه، ج 8، ص 5.
[4]. بحارالانوار، ج 96، ص 124.
[5]. مستدرك الوسائل، ج 10، ص 172.
[6]. بقره/158.
[7]. [نوعى قدم زدن كه نه دويدن است و نه راه رفتن.]
[8]. تفسير نمونه، ج 1، ص 543.
[9]. مستدرك الوسائل، ج 10، ص 173.
[10]. همان، ص 172.
[11]. ر.ك: ميقات حج، سال چهارم، شماره سيزدهم، پاييز 1374، مقاله نگرشى بر اسرار معنوى حج، محمدتقى رهبر؛ حج در قرآن و روايات، محمدى رى شهرى؛ عرفان حج، آية الله جوادى آملى؛ الحج و العمرة فى الكتاب و السنة، محمدى رى شهرى؛ حج و حرمين شريفين در تفسير نمونه، سيد على قاضى عسكر؛ فلسفه و اهداف حج، محمود مهدى پور؛ فرهنگ نامه اسرار و معارف، معاونت امور روحانيون.