پیشگویی پیامبر(ص) با اختیار یزیدیان چه رابطه ای دارد؟

پرسش:

با توجه به خبر دادن پيامبر(ص) از واقعه كربلا جريان شهادت امام حسين(ع) تكليف يزيد و يزيديان چه مي‏شود؟ اگر آن‏ها اين كارها را نمي‏كردند، چگونه آن اخبار توجيه مي‏شد؟

پاسخ:

خواهر گرامي! سلام و ادب از اين كه با ما مكاتبه نموده‏ ايد سپاسگزاريم. اخبار پيامبر(ص) از حادثه كربلا منافاتي با اختيار و اراده يزيد و يزيديان ندارد، همان طوري كه علم ازلي خداوند از افعال انسان‏ها منافاتي با اختيار انسان ندارد؛ البته بعضي از افراد يا فرقه هايي كه نظريه جبر را پذيرفته‏اند، به موضوع علم پيشين الهي تمسك جسته و آن را دليل بر جبر گرايي دانسته‏اند.

اينان مي‏گويند: خداوند از ازل مي‏دانست كه هر انساني چه كاري انجام خواهد دارد و چون علم او واقع نما و تخلف‏ناپذير است، پس انسان بايد آن كار را انجام دهد و نمي‏تواند بر خلاف علم پيشين الهي رفتار و حق تخلف از آن را ندارد، پس مجبور است. اين شعر منسوب به خيام را گواه بر اين مدعا گرفته‏اند:

مي‏خوردن من، حق ز ازل مي‏دانست‏

گرمي نخورم، علم خدا جهل بود!

استاد مطهري(1) در پاسخ شبهه فوق مي‏گويد: دو مقدمه مذكور صحيح است، يعني خداوند به همه چيز علم دارد و علم الهي نيز تغييرپذير و خلاف‏پذير نيست، ولي نتيجه‏گيري آن‏ها صحيح نيست.

لازمه اين دو مقدمه اين نيست كه انسان مجبور و مسلوب الاختيار باشد. از اشكال كننده كه مي‏گويد "مي خوردن من، حق ز ازال مي‏دانست، بايد توضيح خواست كه آيا آن چه حق ز ازل مي‏دانست "مي خوردن اختياري و از روي ميل و اراده و انتخاب شخصي، بدون اكراه و اجبار بود يا "مي" خوردن جبري و تحميلي به وسيله يك قوّه‏اي خارج از وجود انسان و يا "مي" خوردن مطلق بدون توجه به علل و اسباب؟

آن چه حق ز ازل مي‏دانست، نه "مي خوردن اجباري بود و نه "مي خوردن مطلق. مي‏خوردن اختياري بود و چون علم ازلي چنين است، پس اگر مي‏به اختيار نخورد و به جبر بخورد، علم خدا جهل بود. علم ازلي كه به افعال و اعمال انسان تعلّق گرفته است، به معني اين است كه او (خداوند) از ازل مي‏داند كه چه كسي به موجب اختيار و آزادي خود طاعت مي‏كند و چه كسي معصيت و آن چه آن علم ايجاب مي‏كند و اقتضاي دارد، اين است كه آن كه اطاعت مي‏كند، به اراده و اختيار خود اطاعت كند و آن كه معصيت مي‏كند، به اراده و اختيار خود معصيت كند.(2) پس علم پيشين الهي نه تنها با اختيار انسان منافات ندارد، بلكه تأكيد كننده و اختيار است.

علم پيامبر و اِخبار او از واقعه كربلا و شهادت، امام حسين(ع) بر اساس علمي است كه خداوند در اختيار ايشان قرار داده است و همان طوري كه گفته شد، علم الهي يا علم پيامبر، جبر آفرين نيست. در اين صورت پيامبر خبر مي‏دهد كه افراد جنايتكار با اختيار خود دست به جنايت مي‏زنند و امام حسين(ع) نيز با اختيار خود شهادت را مي‏پذيرد تا اسلام محفوظ بماند. پس تكليف يزيد روشن است. او مجبور به قتل امام حسين(ع) نبود، هر چند خداوند از قبل مي‏دانست كه چنين شخصي با خباثت باطن و با اختيار خود اين جنايت بزرگ را مرتكب خواهد شد، همان طوري كه استاد، دانش‏آموز خود را مي‏شناسد و از قبولي يا مردودي او خبر مي‏دهد، ولي هرگز استاد دانش‏آموز خود را به درس خواندن يا نخواندن مجبور نمي‏سازد. علم استاد با اختيار دانش‏آموز

منافاتي ندارد.

از آن جا كه بحث جبر و اختيار يك بحث دقيق و جنجال برانگيز است، لازم است در اين مورد مطالعات همه جانبه داشته باشيد و نبايد به پاسخ كوتاه بسنده نماييد.

از اين رو كتاب‏هاي معارف قرآن از مصباح يزدي، جبر و اختيار از محمد تقي جعفريي و علم پيشين الهي از سعيدي مهر و انسان و سرنوشت از استاد مطهري را جهت مطالعه معرفي مي‏نماييم.

1. مجموعه آثار، ج 1، ص 434؛ جعفر سبحاني، منشور جاويد، ج 4، ص 336.
2. استاد مطهري، مجموعه آثار، ج 1، ص 435.