آیا اموری که در شب قدر تعیین می شود با اعمال خیر یا ناپسند انسان تغییر می یابد ؟

پرسش:
آیا اموری که در شب قدر تعیین می شود با اعمال خیر یا ناپسند انسان تغییر می یابد ؟
پاسخ :
با سلام و عرض ادب و احترام
تمام مقدرات يك ساله انسان در شب قدر، مقدر مى شود.اما اين سوال مطرح است كه آيا خود انسان در مقدراتش نقشى دارد يا اينكه چه بخواهد و چه نخواهد, تلاش بكند يا نكند, مقدارتش در اين شب رقم مى خورد؟
البته نقش شب مقدس قدر و ماه مبارك در پررنگ كردن اعمال قابل انكار نيست ، ولی باید در نظر داشته باشید که سرنوشت بر اصل "قانون عليت" استوار است و محصول طبيعى و نتيجه تكوينى افعال و افكار و عقايد انسان است. همان گونه كه افعال و افكار انسان سرنوشت او را رقم مى‏زند، تغيير افعال و افكار نيز موجب تغيير و تبديل سرنوشت مى‏گردد. یعنی در واقع هم تعیین شدن قضا و قدر با توجه با افکار و اعمال انسان ها است و هم تغییراتی که در قضا و قدر به وقوع می پیوندد.
در واقع اعمال انسان ها در دو مرحله ثبت می شود : یکی در مرحله قضای غیر حتمی که در لوح محو و اثبات در نزد خداوند ثابت است . این همان چیزی است که در شب قدر نیز تعیین می شود و تعیین آن نیز منافات با اختیار ندارد ؛زیرا بر اساس فکار و اعمال و کرداری که  خواهد داشت ، تعیین می شود.
مر حله دیگر قضای حتمی  است که در لوح محفوظ و در نزد خداوند ثابت است و برخی از آنها در حطیه ارداه انسان قرار ندارد ، مانند وقوع قیامت که تغییر ناپذیر است.
انسان می تواند با تلاش و کوشش خود آنچه در لوح محو و اثبات برای خود تعیین نموده ، تغییر دهد و همان گونه که در ذیل می آید یکی از عوامل تغییر دعا است.
قرآن كريم مى‏فرمايد: "ان الله لا يغير ما بقوم حتى يغيروا ما بأنفسهم؛(1) خداوند سرنوشت هيچ قومى (و ملتى) را تغيير نمى‏دهد مگر آن كه آنان آن چه را در خودشان است، تغيير دهند".
- چند نكته بايد در امر تبديل و تغيير سرنوشت مورد دقت و تأمل قرار گيرد:
1 - سر مطلب در امكان تبديل سرنوشت اين است كه قضا و قدر، وجود هر موجودى را فقط از راه علل و اسباب خاص او ايجاب مى‏كند.
 ايجاب و ايجاد موجودى از غير مجراى علل و اسباب خاص او، ممتنع (غير ممكن) است. از طرف ديگر، علل و اسباب طبيعى، مختلف است و مواد اين عالم در آن واحد استعداد متأثر شدن از چندين علت را دارند.
شهيد مطهرى (ره) در مورد مطلب فوق مى‏گويد: اعمال و افعال بشر از آن سلسله حوادث است كه سرنوشت حتمى و تخلف‏ناپذير ندارد، زيرا بستگى دارد به هزاران علل و اسباب و از آن جمله انواع اراده‏ها و انتخاب‏ها و اختيارها كه از خود بشر ظهور مى‏كند.(2)
2 - سعادت و شقاوت، خوشبختى و بدبختى يك امر حتمى و اجتناب‏ناپذير نيست، حتى اگر انسان كارهايى انجام داده باشد كه در صف بدکاران قرار گيرد، اما مى‏تواند با تغيير موضع خود و روى آوردن به نيكى‏ها، مخصوصاً خدمت به خلق خدا (با قصد نزديكى به خدا) سرنوشت خود را دگرگون سازد."(3)
چنان كه در دعاى مخصوص شب سوم ماه مبارك رمضان مى‏خوانيم:
"و ان كنتُ من الاشقيا فامحنى من الاشقيا و اكتبنى من السعداء؛ خدايا! اگر من از شقاوتمندانم (يعنى كارهاى من موجب شده كه اسم من در فهرست بدبخت‏ها و شقاوتمندان قرار گيرد)، نامم را از آن رديف حذف كن و در فهرست سعادتمندان و خوشبخت‏ها بنويس"، يعنى توفيق اين كار را به من مرحمت كن. سپس در ذيل دعا علت درخواست دگرگونى سرنوشت را مستند مى‏كند به آيه قرآن كه "خدايا! تو در قرآنت كه بر پيامبر(ص) فرستاده‏اى فرمودى: "يمحو الله ما يشاء و يثبت؛(4) خداوند هر چه را بخواهد (از آن چه كه قبلاً ثبت شده) محو مى‏كند و هر چه را بخواهد (از آن چه كه قبلاً ثبت نشده) ثبت مى‏كند".
تبديل سرنوشت در روايات.
از رسول اكرم(ص) سؤال شد كه: آيا دوا و دعا جهت استشفا به كار گرفته مى‏شود و اين امور مى‏توانند سرنوشت بيمار را تغيير دهند و جلوى قدر الهى را بگيرند؟ حضرت فرمود: دعا و دوا مى‏توانند سرنوشت بيمار را تغيير دهند. اين‏ها جلوى قدر الهى را نمى‏گيرند، بلكه خود اين‏ها نيز از قدر الهى هستند(5)، يعنى خداوند مقرر نموده است كه عوامل مادى و معنوى (چون دعا، صدقه و انفاق، خدمت به خلق خدا) در سرنوشت انسان تأثير گذارند.
اميرالمؤمنين (ع) به نقل از پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايد: "كمك به نيازمندان هرگاه به صورت صحيح انجام گيرد و نيكى به پدر و مادر و انجام هر كار خير، شقاوت را به سعادت مبدل مى‏كند و عمر را طولانى و از خطرات جلوگيرى مى‏نمايد."
بنابراين همان گونه كه ساختن سرنوشت به دست انسان و با اعمال و عقايد او است كه توسط خدا تقدير مى‏گردد، تغيير و تبديل سرنوشت نيز با همت وى ممكن و مقدور است. (6)
از نظر جهان بينى مادي،‌ عوامل مؤثر در سرنوشت انسان، منحصراً مادى است. اما از نظر جهان بينى الهي،‌ علل و عوامل منحصر در علل مادي نيست . عوامل  ديگرى كه عوامل روحى و معنوى ناميده مى شوند نيز همانند عوامل مادى يا برتر از آنها  در سرنوشت انسان مؤثرند.
 استاد مطهرى مى گويد: "از نظر جهان بينى الهي، جهان هم شنواست و هم بينا،‌ ندا و فرياد جاندارها را مى شنود و به آن ها پاسخ مى دهد. به همين جهت دعا يكى از علل اين جهان است كه در سرنوشت انسان مؤثر است. جلو جريان هايى را مى گيرد و يا جريان هايى به وجود مى آورد. به عبارت ديگر، دعا يكى از مظاهر قضا و قدر است كه در سرنوشت حادثه اى مى تواند مؤثر باشد يا جلو قضا و قدرى را بگيرد"(7)
امام صادق(ع) مى فرمايد: "دعا، قضاء الهى را بر می گرداند ، اگر چه قضاء الهى محكم شده باشد.  از اين رو زياد دعا كن كه آن كليد هر رحمت و بر آوردن هر حاجت است". (8)
از امام كاظم (ع) نقل شده كه فرمود: "بر شما باد به دعا كردن زيرا دعا و درخواست از خدا بلائى را كه از مرحله‌ قدر و قضا گذشته و جز امضاء آن نمانده (يعنى تمامى اسباب آن فراهم شده ولى هنور در خارج وجود پيدا نكرده) بر مى گرداند". (9)
امام صادق(ع) مى فرمايد: "خدا را بخوان و دعا كن و مگو كار گذشته است". (10)
پى‏نوشت‏ها:
1) رعد (13) آيه 11.
2) مجموعه آثار، ج 1، ص 394.
3) تفسير نمونه، ج 10، ص 243.
4) سوره رعد (13) آيه 39.
5) اقتباس و نقل به مضمون از مجموعه آثار، ج 1، ص 395.
6) علامه محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 11، ص 38، بحث روايى، ذيل آيه 39 سوره رعد.
7) استاد مطهري، مجموعة آثار، ج 1، ‌ص 406.
8) اصول كافي، ج 4، ص 216.
9) ترجمه الميزان، ج 2، ص 55.
10 ) اصول كافي، ج 4، ص 213.