رابطه بين علم خدا و افعال انسان چیست؟

پرسش:

چه رابطه‏اي بين علم خدا و افعال انسان وجود دارد؟

پاسخ:

با سلام و ادب سلامتي، سعادت و موفقيت شما را از درگاه ايزد منان خواستاريم

از ارتباط جنابعالی با سایت طلبه پاسخگو سپاسگزاریم

معتقدان به جبر مانند اشاعره با تمسك به علم ازلي خدا و با توجه به اين كه خداوند از همه چيز آگاه است و علم الهي تغييرناپذير است، نتيجه گرفته اند كه انسان اختياري از خود ندارد، يعني حوادث بايد طوري واقع شوند كه با علم الهي مطابقت داشته باشد، ولي به نظر حكماي بزرگ اسلامي، علم ازلي خدا، از انسان سلب اختيار نمي كند.

استاد شهيد مطهري مي گويد: علم الهي كه به وقوع حادثه اي تعلق گرفته است، به طور مطلق و غير مربوط به اسباب و علل آن حادثه نيست، بلكه به انجام آن حادثه از علت و فاعل خاص خودش تعلق گرفته است. علل و فاعلها متفاوت مي باشند؛ يكي عليت و فاعليتش طبيعي (غير شعوري) است و يكي شعوري؛ يكي مجبور است و يكي مختار. آن چه علم ازلي الهي ايجاد مي كند، اين است كه اثر فاعل طبيعي از فاعل طبيعي، اثر فاعل شعوري از فاعل شعوري، اثر فاعل مجبور از فاعل مجبور و اثر فاعل مختار از فاعل مختار انجام شود.

انسان در نظام هستي داراي نوعي اختيار و آزادي است. علم ازلي كه به افعال انسان تعلّق گرفته، به معني اين است كه او از ازل مي داند چه كسي به موجب اختيار و آزادي خود طاعت مي كند و چه كسي معصيت.(1)

انسان نيز طبق علم ازلي با اختيار و آزادي خود آن كار را انجام داده يا ترك مي كند، طاعت يا معصيت مي كند. پس با توجه به اين كه علم به اختيار و آزادي انسان، نزد خدا بوده، اعتقاد به علم ازلي خدا از نظر عقل هرگز مستلزم مجبور بودن انسان نخواهد بود. خداوند مي داند كه آتش به اضطرار مي سوزاند و مي داند كه انسان با اختيار خود كاري را انجام مي دهد و يا از كاري دست مي كشد.

بنابراين اختيار انسان در طول مشيت خداوند است، يعني خداوند خواسته كه انسان توان خواستن و انتخاب را داشته باشد. از همين رو اگر عوامل كاري را كاملاً فراهم كرديد و بر آن اقدام نموديد، آن واقعه اتفاق خواهد افتاد، مثلاً اگر آتش، بنزين و اكسيژن را كنار هم قرار دهيد، قطعاً انفجار رخ خواهد داد. اين همان نظام متقن و تخلف ناپذير هستي است. حال زماني كه علل كاري را فراهم مي سازيد و آن كار صورت مي پذيرد، آيا بدون مشيّت الهي صورت گرفته است؟ مسلّماً چنين نيست، ولي مشيّت خدا چيزي اضافه بر همان اسباب و علل و تأثير بخشي به آن نيست. در مورد انسان مشيت خدا بر آزاد و مختار بودن آدمي است، يعني يكي از اجزاي علت تامه (يكي از علل) براي تحقق كار انسان، اختيار و اراده انسان است. بدون اين جزء يا علت، كار انسان تحقق نمي يابد. خداوند از ازل به همين آگاهي داشته و اراده مي كند.

بنابراين فعّاليّتهاي ارادي انسان جبراً از او صادر نمي شود و مستند به خواست و اراده او است. در عين حال به مشيّت الهي استناد دارد، به اين معنا كه اگر تكويناً نمي خواست چنين بشود، به او آزادي و اختيار نمي داد.

1. استاد مطهري، مجموعه آثار، ج 1، ص 434، با تلخيص.