چرا نماز در حال سفر شكسته خوانده می شود؟

پرسش:

چرا نمازهاى ظهر و عصر و عشا در حال سفر شكسته بايد خوانده شود؟ حكمت آن چيست؟ آيا به سبب آن نيست كه در سفر، خوف و ترس وجود دارد؟
پاسخ:

با سلام
 لزوم شكسته خواندن نمازهاى چهار ركعتى در سفر يك امر تعبدى است و ارتباطى به مسئله ترس در هنگام سفر و يا وجود مشقت و مانند آن ندارد و اما اگر خداوند در آيه 101 سوره نساء مى فرمايد: (و اِذَا ضَرَبتُم فِى الاَرضِ فَلَيسَ عَلَيكُم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوةِ اِن خِفتُم اَن يَفتِنَكُمُ الَّذينَ كَفَرُوا اِنَّ الكافِرينَ كانوا لَكُم عَدُوًّا مُبيناً؛ هنگامى كه سفر كنيد، گناهى بر شما نيست كه نماز را كوتاه كنيد، اگر از فتنه و خطر كافران بترسيد؛ زيرا كافران براى شما دشمن آشكارى هستند.)
در تفسير آيه وجوه مختلفى بيان شده است:
1. مقيّد شدن شكسته شدن نماز به خوف و ترس به خاطر وضع مسلمانان در صدر اسلام است، چرا كه به سبب خطرهاى فراوانى كه آن ها را تهديد مى كرد، يكسره در ترس و وحشت قرار داشتند. به اصطلاح فنى «قيد غالبى» است. در علم اصول بررسى شده كه «قيد غالبى» مفهوم ندارد، بدين معنا كه هرگز مفهوم آيه اين نيست كه «پس اگر نترسيديد، نماز را كامل بخوانيد» بلكه فقط گزارشى از وضعيت مسلمانان است. موارد ديگرى از اين قبيل در قرآن وجود دارد.[1]
2. بعضى مفسّران معتقدند كه مسئله نماز قصر نخستين بار هنگامى كه مسلمانان در ترس و وحشت از دشمن قرار داشتند، وضع شده است؛ سپس اين حكم توسعه پيدا كرده و در همه موارد سفر (چه همراه با ترس باشد يا نباشد) وارد شده است.
3. ممكن است اين قيد، جنبه تأكيد داشته باشد؛ يعنى نماز شكسته در هر حال بر مسافر لازم است، امّا هنگام خوف از دشمن تأكيد بيش ترى بر آن هست.[2]
4. معنى جمله (فَلَيسَ عَلَيكُم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوةِ) اين نيست كه پس نماز كامل خواندن نيز اشكال ندارد؛ زيرا كلمه «جناح» در قرآن براى مواردى به كار مى رود كه شنونده فكر مى كند نبايد كارى را انجام دهد در اين گونه موارد خداوند مى فرمايد «جناح» اشكالى ندارد كه ممكن است معنى آن اين باشد كه نه تنها اشكالى ندارد بلكه انجام آن واجب است. چنانكه در آيه 158 سوره بقره مى خوانيم: (اِنَّ الصَّفا والمَروةَ مِن شَعائِرِ اللّهِ فَمَن حَجَّ البَيتَ اَوِ اعتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيهِ اَن يَطَّوَّفَ بِهِما ...؛ همانا صفا و مروه از شعائر (و نشانه هاى) خداوند است. پس كسى كه حج يا عمره انجام مى دهد گناهى ندارد كه بر آن دو طواف كند (سعى صفا و مروه انجام دهد) ... .)
در اين آيه نيز براى وجوب سعى بين صفا و مروه از كلمه «لا جناح» استفاده شده است.[3]
در روايتى مى خوانيم:
دو تن از ياران و شاگردان امام صادق و امام باقر(عليهم السلام) به نام هاى زراره و محمد بن مسلم گويند: از امام باقر(عليه السلام) پرسيديم نظر شما درباره نماز مسافر چيست؟ چگونه و چند ركعت خوانده مى شود؟
فرمود: خداوند مى فرمايد: وقتى به مسافرت مى رويد (در سفر) بر شما گناهى نيست كه نمازتان را شكسته بخوانيد پس شكسته خواندن نماز بر مسافر واجب است چنانكه در حَضَر (وطن) واجب است كه نماز كامل به جا آورده شود. پرسيديم: خداوند فرموده: (لا جناح عَلَيكُم ...) يعنى بر شما گناهى نيست ... و نفرموده بايد شكسته بخوانيد پس چگونه شكسته خواندن واجب است؟ حضرت فرمود: مگر خداوند براى سعى بين صفا و مروه نفرموده: «فلا جناح ...»؟ در حالى كه سعى واجب است كه خداوند فرموده و پيامبرش(صلى الله عليه وآله وسلم) انجام داده است. شكسته خواندن نماز نيز چنين است: پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) در مسافرت نمازش را شكسته مى خواند و دستور خداوند در قرآن است. [4]
با توجه به آنچه گذشت شكى نيست كه نماز مسافر شكسته است، حتى اگر ترس و وحشتى در كار نباشد. پيروان اهل بيت(عليهم السلام) يعنى شيعيان و نيز پيروان ابوحنيفه شكسته خواندن نماز را در سفر جايز مى دانند.[5] روايات فراوانى نقل شده كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)هنگام سفر در حجة الوداع و سفر از مكّه به مدينه و سفرهاى ديگر نماز را شكسته مى خواندند.[6] در جنگ حنين نيز حضرت نماز را شكسته خواندند.[7]
ابن عباس از پيامبر نقل مى كند كه از مدينه به مكّه در حالت امنيت مسافرت كرد كه هيچ ترسى نبود (جز ترس از خدا) پس دو ركعت خواند.[8] بارها از رسول خدا پرسيده شد: آن روزها كه در سفرها از دشمن مى ترسيديم، گذشته است و الان در امنيت سفر مى كنيم. آيا باز نماز شكسته است؟! رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «صدقةُ اللّهِ عَليكُم فَاقْبَلُوها؛ (نماز شكسته در سفر) هديه اى است از جانب خدا براى شما، پس قبول كنيد».[9]
امام صادق(عليه السلام) فرمود: «افطار در سفر و نماز قصر از هداياى الهى است. كسى كه از اين كار صرف نظر كند (و نماز خود را در سفر تمام بخواند) هديه الهى را ردّ كرده است.»[10]
روايات وارده نيز نشان مى دهد كه خدا خواسته مسافر، در سختى زياد قرار نگيرد و كارها را بر او سهل گرفته و حكم واجب بودن روزه را نيز برداشته است.
پس به تعبير پيامبر و اهل بيت(عليهم السلام) شكسته بودن نماز در سفر هديه اى است الهى كه انسان نبايد ردّ كند. نكته ديگر اين است كه امروزه نيز سفر با سختى ها و مشكلات جسمى و روحى همراه است، اگر چه وسايل مسافرت بسيار راحت شده، ولى باز هم با خطرات دغدغه ها و خستگى هاى فراوانى همراه است كه به هيچ وجه با بودن در وطن قابل مقايسه نيست.
در پايان اين نكته را متذكر مى شويم كه همه ما در احكام دينى بايد به متخصص در فقه، رجوع كنيم و اين همان تقليد از مجتهدى است كه ساليان طولانى از عمر خود را در فهم احكام دين سپرى نموده است و به نظر همه مراجع تقليد واجب است كه مسافر، نمازش را شكسته بخواند و اگر ما به اين دستور عمل نكنيم نمازمان صحيح نمى باشد پس بايد روحيه تعبّد در احكام شرعيه را در خويش پرورش دهيم و توجه داشته باشيم كه مراجع تقليد هم چنين فكرهايى به ذهنشان مى رسد، ولى با تحقيق، فتوا مى دهد.

[1]. تفسير الميزان، علامه طباطبايى، ج 5، ص 61.
[2]. تفسير جامع آيات الاحكام، زين العابدين قربانى لاهيجى، ج 3، ص 78 ـ 80.
[3]. الميزان، ج 1، ص 386؛ نمونه، ج 4، ص 96؛ مجمع البيان، ج 3، ص 154.
[4]. مجمع البيان، همان؛ تفسير عياشى، ج 1، ص 272.
[5]. مغنى المحتاج، محمد بن شربينى، ج 1، ص 263؛ كتاب الام، شافعى، ج 1، ص 207؛ مجمع البيان، ج 3، ص 154.
[6]. السنن الكبرى، بيهقى، ج 3، ص 134، كتاب الصلاة.
[7]. همان، ص 136.
[8]. همان، ص 135.
[9]. همان، ص 134.
[10]. وسائل الشيعه، شيخ حرّ عاملى، ج 8، ص 520.