احکام روزه(مسافر،دانشجو،سرباز،آمپول زدن،سیگار،جنب شدن)

مفهوم و تعریف روزه

روزه آن است که انسان براى تذلّل و کرنش در پیشگاه خداوند عالم و انجام فرمان او از اذان صبح تا مغرب از نُه چیزى که روزه را باطل مى‏کند خوددارى نماید و در هر سال واجب است همه افراد مکلّف، ماه مبارک رمضان را روزه بدارند.
روزه از عبادات است و لازم است با نیّت به جا آورده شود اما لازم نیست انسان نیت روزه را به زبان آورد یا از قلب خود بگذراند؛ مثلًا بگوید: فردا را روزه مى‏گیرم، بلکه همین قدر که براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب کارى که روزه را باطل مى‏کند انجام ندهد کافى است و براى آن که یقین کند تمام این مدت را روزه بوده، باید مقدارى پیش از اذان صبح و مقدارى هم بعد از مغرب از انجام کارى که روزه را باطل مى‏کند خوددارى نماید.[۱]
روزه زنی که حامله است و یا بچه شیر می دهد
خانمی که حامله ( باردار) است و زاییدن او نزدیک است و روزه براى او یا حملش ضرر داشته باشد، روزه گرفتن بر او واجب نیست. چنین زنی باید براى هر روز یک مد طعام؛ یعنى گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد و روزه‏هایى را که نگرفته است در سال های بعد قضا نماید.[۲]
همچنین زنی که بچه شیر می دهد اگر روزه گرفتن او باعث کم شدن شیر او یا ضرر به او یا طفل شیر خواره داشته باشد روزه گرفتن بر او واجب نیست. و باید براى هر روز یک مد طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد و نیز اگر براى خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست، و بنابر احتیاط واجب باید براى هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد. و در هر صورت روزه‏هایى را که نگرفته باید قضا نماید.[۳]

ضعف بدن و روزه گرفتن
ضعف در بدن و نرسیدن به انجام کارهای روزانه؛ مانند درس خواندن نمی تواند بهانه ای برای روزه نگرفتن باشد.
حضرت امام خمینی (ره) فرموده اند: باید روزه بگیرد و تا در حرج واقع نشده است نمی تواند افطار کند. بلی می تواند مسافرت نماید و در مسافرت افطار نماید و بعد از برگشتن در آن روز لازم نیست امساک کند.[۴]

روزه و مصرف دارو
مصرف دارو (خوردن قرص، کپسول، شربت، قطره ) روزه را باطل می کند.[۵] و اگر طبق دستور پزشک مصرف دارو در روز برای او لازم باشد نباید روزه بگیرد.
بر طبق فتوای مراجع تقلید و علمای اسلام، روزه گرفتن بر مریضی که روزه برای او ضرر قابل توجهى‏ دارد واجب نیست.[۶]
قرآن در این باره می فرماید: “هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادى از روزهاى دیگر را (روزه بدارد)” [۷].[۸]
اما باید توجه داشت که اگر مرض انسان چند سال طول بکشد، بعد از آن که خوب شد اگر تا رمضان آینده به مقدار قضا وقت داشته باشد باید قضاى رمضان آخر را بگیرد و براى هر روز از سال هاى پیش یک مد که تقریباً ده سیر است، طعام؛ یعنى گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد.[۹]
 
دیدگاه شیعه و اهل سنت در مورد روزه در سفر
مسئلۀ روزه در مسافرت یکی از موضوعات فقهی است.
آیا مسافر باید روزه را افطار کند و بعداً قضا نماید، یا مخیر است که روزه بگیرد، یا افطار کند و در صورت افطار، بعداً قضا نماید؟ به عبارت دیگر ؛ آیا افطار برای مسافر عزیمت (وجوب) است یا رخصت (جواز)؟

شیعه بر این باور است که روزۀ شخص مسافر و مریض صحیح نیست؛ زیرا خداوند به مجرد سفر و مرض، قضاى روزه را واجب کرده است.[۱۰] گذشته از این؛ قصر نماز و افطار روزه با هم پیوند ناگسستنی دارند؛ از این رو کسی که باید روزه اش را بخورد نمازش را نیز باید قصر بخواند و کسی که نمازش را باید تمام بخواند روزه اش را باید بگیرد.[۱۱]

پس اگر روزه گرفتن بر هر مسلمانی واجب است، همچنین واجب است روزه در روزهای ماه مبارک رمضان واقع شود[۱۲]؛ یعنی اگر به سبب مانع و عذری؛ مانند مریضی و سفر، حکم وجوب روزه در ماه رمضان برداشته شد، باید به همان تعداد روزهای مریضی و سفر، در وقت دیگر قضای آن را بجا آورد.[۱۳]

امام رضا (ع) در نامه ای که در موضوع اسلام خالص و احکام آن براى مأمون فرستادند، می نویسند: “و هنگامی که مسافرت می کنى و نماز را شکسته می خوانى‏ باید روزه‏ات را افطار کنى، و هر کس مسافرتش شرعى بود و (با این حال) روزه گرفت و افطار نکرد، روزه‏اش باطل است و باید آن را در وطن خود قضا کند؛ زیرا روزه در سفر باطل است”.[۱۴]

اما اهل سنت: برخی از آنان بر این باورند: کسی که مریض یا مسافر بود و روزه اش را خورد باید در روزهای دیگر آن را قضا نماید؛ یعنی در صورتی قضای روزه در سفر بر او واجب است که روزه اش را خورده باشد، اما اگر در سفر روزه اش را گرفته باشد قضا بر او واجب نیست.[۱۵] برخی نیز می گویند: مستحب است که مسافر روزه اش را افطار نماید اعم از این که سفر با مشقت همراه باشد یا بدون مشقت.[۱۶]

تحلیل آیۀ مورد بحث:
قرآن می فرماید: “فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ  عَلَى الَّذینَ یُطیقُونَهُ فِدْیَةٌ  طَعامُ مِسْکینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُون”.‏[۱۷]

در این آیه کسی که مریض و یا مسافر باشد برای او روزهایی دیگر جهت گرفتن روزه تعیین شده است. فروض و صوری در بارۀ این آیه محتمل است:

۱٫ بر مسافر واجب است روزه اش را قضا نماید، چه روزه اش را در سفر گرفته باشد و یا نگرفته باشد.

۲٫ اگر مسافر روزه اش را بخورد واجب است آن را قضا نماید، اما اگر روزه اش را بگیرد واجب نیست قضا نماید و مریض و مسافر بین افطار و روزه مخیر هستند.[۱۸]

۳٫بر مسافر واجب است روزه اش را در سفر بخورد و بعداً قضا نماید.

برای رسیدن به پاسخی مناسب، موارد مذکور را به ترتیبی که بیان شد، بررسی می نماییم.

اول. فرض اول خلاف اجماع مسلمانان است؛ چرا که از مسلّمات دین اسلام این است که بر هر مسلمان مکلّفی (به طور طبیعی) واجب است یک ماه رمضان را روزه بگیرد و اگر نگرفت قضا نماید.

دوم. فرض دوم که لازمه اش جواز گرفتن روزه در سفر است، بر خلاف ظاهر قرآن و بعضی از روایات از اهل سنت و روایات اهل بیت (ع) است. اگر بخواهیم آیه را بر این فرض حمل کنیم لازم است کلمه “فأفطر” را بعد از “عَلى‏ سَفَرٍ” و قبل از “فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ” در تقدیر بگیریم که معنای آن چنین می شود: “چند روز معدودى را (باید روزه بدارید!) و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد و روزه اش را “افطار نمود” تعدادى از روزهاى دیگر را (روزه بدارد)”. گرچه در این صورت قضای روزه، مقید به افطار می شود و این جواز روزه در سفر را می رساند، ولی همان طور که بیان شد این خلاف ظاهر است و از آن جا که شارع مقدس در مقام بیان است، در این گونه موارد برای تفهیم خلاف ظاهر کلام، باید قرینه ای بیاورد تا شنونده را از معنای ظاهری به معنای دوم راهنمایی نماید؛ چون در مسئله مورد نظر قرینه ای دال بر انصراف از معنای ظاهری بیان نفرمود؛ از این رو همان معنای ظاهری مراد است.

علاوه بر این، بر فرض که بپذیریم کلمۀ “فافطر” در آیه حذف شده، باز هم این کلام دلالتى بر جواز ندارد؛ زیرا کدام شنونده‏اى از عبارت” و هر کس مریض یا مسافر باشد، و افطار کرده باشد در ایامى دیگر روزه بگیرد”، مى‏فهمد روزه در سفر و مرض جایز است؟ آرى نهایت چیزى که از عبارت” فمن کان مریضاً او على سفر فافطر”، در این مقام استفاده مى‏شود، این است که افطارش گناه نبوده، چرا که افطار جایز بوده است، البته جواز به معناى اعم، جوازى است که با وجوب و استحباب و اباحه مى‏سازد. و اما این که به معناى سوم؛ یعنى الزامى نبودن افطار (اباحه) باشد، به هیچ وجه لفظ آیه بر آن دلالت ندارد، بلکه باز هم بر خلاف آن دلالت مى‏کند؛ چرا که قانون گذار حکیم در مقام تشریع خود، هرگز در بیان آنچه باید بیان کند کوتاهى نمى‏کند.[۱۹]

عده ای در این مسئله به ذیل آیه شریفه: “و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانید”.[۲۰] استدلال کرده اند.

برای فهم بهتر و برداشت دقیق تر این بخش از آیه، لازم است آیه را از ابتدای آیه ۱۸۳ سوره بقره که از روزه سخن می گوید مورد مطالعه قرار دهیم: “اى افرادى که ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه که بر کسانى که قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهیزکار شوید”. “چند روز معدودى را (باید روزه بدارید!) و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادى از روزهاى دیگر را (روزه بدارد) و بر کسانى که روزه براى آنها طاقت‏فرسا است (همچون بیماران مزمن، و پیرمردان و پیرزنان،) لازم است کفّاره بدهند: مسکینى را اطعام کنند و کسى که کارِ خیرى انجام دهد، براى او بهتر است و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانید!”

با توجه به صدر و ذیل آیه شریفه معلوم می شود که این آیه مربوط به اصل روزه است، نه روزه در سفر؛ زیرا اگر بخواهیم این بخش را مقید به سفر کنیم چاره ای نداریم که آن را به مرض هم مقید کنیم که در این صورت معنایش چنین می شود: “روزه داشتن براى مریض و مسافر بهتر است اگر بدانید” و حال آن که می دانیم مریضی که روزه برای او ضرر جدی داشته باشد و یا منجر به مرگ او شود، نه تنها روزه برای او بهتر نخواهد بود، بلکه حرام است.

شبیه به همین مسئله در سوره توبه در مورد جهاد نیز بیان شده است: (همگى به سوى میدان جهاد) حرکت کنید سبک بار باشید یا سنگین بار! و با اموال و جان هاى خود، در راه خدا جهاد نمایید این براى شما بهتر است اگر بدانید”.[۲۱]

معلوم است که این بهتری که در آیه شریفه وجود دارد مربوط به اصل جهاد است.

سوم: در آیه شریفه می فرماید: چند روز معدودى را (باید روزه بدارید!) و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادى از روزهاى دیگر را (روزه بدارد).

این آیه شریفه تصریح دارد که بر شخص روزه دار مسافر، واجب است روزه را قضا نماید.[۲۲] و فاء تفریع در عبارت “فعدة من أیام أخر” نیز مؤید این نظریه است؛ چون قضای روزه را بدون هیچ قید و شرطی متفرع بر مسافرت نموده است. پس شخص مسافر باید در سفر روزه هایش را افطار نماید و روزه روزهایی که در مسافرت بوده و افطار کرده (که باید افطار می کرد) را باید قضا نماید. و به تعبیر علامه طباطبایی “حرف فاء در ابتدای آیه بیانگر آن است که این آیه نتیجه و فرع آیه قبل است”.[۲۳]

امتنانی بودن افطار در سفر
از لحن و سیاق آیه استفاده می شود که افطار در سفر یک نوع بخشش و امتنان از جانب خداوند کریم بر بندگان نیازمند است و طبیعی است که رد احسان شخص کریم خلاف ادب و از جانب او ناپسند شمرده شود و چیزی که ناپسند مولی باشد مأموربه نیست و چیزی هم که مأموربه نباشد آوردن آن به قصد عبادت ناممکن و به قصد ورود، بدعت و حرام است.

از امام صادق (ع) نقل شده است: مردى محضر رسول خدا (ص) مشرّف شد و عرض کرد: اى رسول خدا (ص) آیا در سفر روزه ماه رمضان را بگیرم؟ حضرت فرمودند: خیر، عرضه داشت: یا رسول اللَّه، گرفتن روزه در سفر بر من آسان و سهل است؟ حضرت فرمودند: خداوند عزّ و جل بر مریض‏ها و مسافران در ماه رمضان صدقه داده و آن این است که به ایشان اجازه افطار داده است. آیا یکى از شما دوست دارد وقتى به کسى صدقه‏اى مى‏دهد آن شخص صدقه را ردّ کرده و قبول ننماید؟[۲۴]

یوسف بن حکم می گوید: از عمر دربارۀ حکم روزۀ مسافر سؤال کردم؟ او جواب داد: اگر تو به کسى صدقه‏اى بدهى و او آن را به تو برگرداند آیا تو خشمگین نمى‏شوى! افطار روزه در سفر هم صدقه‏اى است که خداوند به شما داده است.[۲۵]

بنابر این با توجه به روایات مذکور، افطار برای مسافر عزیمت (وجوب) است نه رخصت (جواز)

نقل شده است مردى که در سفر روزه گرفته بود، عمر به او دستور داد که روزه‏اش را دوباره بگیرد. از این حکم عمر، معلوم می شود که روزه در سفر جایز نیست؛ زیرا در صورت جواز معنا ندارد که قضا نماید.

عبد الرحمن بن عوف از پیغمبر اکرم (ص) نقل کرده است که حضرت فرمود: “کسى که در سفر روزه بگیرد از نظر گناه مانند آن است که در وطن آن را خورده باشد”. از ابن عباس نیز نقل شده است که خوردن روزه، در سفر لازم است.

عیص بن قاسم از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: چون مرد در ماه رمضان به سفر می رود باید روزه اش را افطار کند، و فرمود: رسول خدا (ص) در ماه رمضان از مدینه به سوى مکه روان شد، و مردم با او بودند، تا وقتى در “کراع الغمیم” (که محلّى بین مکه و مدینه بود) نازل شد و موقع ظهر بود حضرت در آن جا آبى طلبید و آشامید و دستور داد دیگران هم روزه خود را افطار کنند. جمعى از آن حضرت پیروى کردند، ولى عده‏اى گفتند اکنون ظهر است ما روزه خود را به پایان می رسانیم. رسول اکرم (ص) دسته دوم را گناهکار نامید و تا رسول اکرم زنده بود آنان به همین نام خوانده می شدند.[۲۶]

روزه مستحب در سفر
امام صادق (ع) در باره روزه مستحب در سفر فرموده است: روزه در سفر از جمله اعمال برّ و مشروع نیست.[۲۷]
حلبى از امام صادق (ع) روایت کرده است، از آن امام در باره مردى که در حال روزه داشتن از خانه‏اش به قصد سفر خارج مى‏شود، سؤال کردند، امام فرمود: اگر پیش از آن که روز به نیمه رسد خارج شده است، ‏باید افطار کند، و قضاى آن روز را به جا آورد، و اگر بعد از زوال خارج شده، ‏باید روزه‏اش را تمام کند.[۲۸]

نتیجه:
به عقیدۀ شیعه، آنچه که از آیات قرآن، روایات و سیره پیامبر و اهل بیت (ع) استفاده می شود؛ آن است که روزۀ شخص مسافر نه تنها صحیح نیست؛ بلکه افطار آن واجب است، و قضای آن بر ذمۀ او است. این مسئله امتنانی است از جانب خدای متعال بر بندگان  و اگر در سفر روزه بگیرد مانند کسی است که در وطن در ماه رمضان روزه خود را خورده باشد.

نماز و روزه دانشجو
در حکم نماز و روزه دانشجویی که سفر او از حد مسافت شرعی تجاوز کند، در بین مراجع معظم چند نظر وجود دارد. طبق نظر آیات عظام امام خمینی، فاضل لنکرانی (ره) و خامنه ای نماز شکسته است و روزه صحیح نیست.[۲۹]

مقام معظم رهبری فرموده اند:
در سفرِ برای تحصیل علم، نماز شکسته است و روزه هم صحیح نیست. اعم از این که سفرشان هفتگی باشد یا روزانه، ولی کسی که برای کار آزاد یا اداری مسافرت می کند، اگر بین وطن یا محل سکونت و محل کارش هر ده روز حداقل یک مرتبه رفت و آمد نماید، باید از سفر دوم به بعد نماز خود را تمام بخواند و روزه او صحیح است و اگر بین دو سفری که برای کار کردن می رود ده روز در وطن یا جای دیگری بماند، در سفر اولی که بعد از اقامت ده روزه برای کار کردن می رود، نمازش شکسته است و نمی تواند روزه بگیرد.

پس نماز کسی که برای تحصیل علم به جایی مسافرت می کند، شکسته است و روزه او هم صحیح نیست، مگر قصد ده روز کند که در این صورت نمازش تمام و روزه اش نیز صحیح است، یا یک ماه متوالی دریک جا بماند که بعد از ۳۱ روز نمازش تمام و روزه هم صحیح است.[۳۰] (مقام معظم رهبری اجازه داده اند این دانشجویانی که مقلد ایشان هستند در این مسئله از ایشان عدول کرده، و در این مسئله به فتوای مراجعی دیگر مانند آیت الله بهجت عمل کنند و در نتیجه نمازشان را تمام بخوانند و روزه شان را بگیرند).

نظر سایر مراجع معظم تقلید به شرح زیر است:
آیات عظام بهجت، صافی، اراکی، گلپایگانی: نماز تمام و روزه صحیح است.

آیات عظام مکارم[۳۱] و صانعی[۳۲]: محل تحصیل دانشجویان در حکم وطن است و نماز و روزه در آن جا تمام است و در بین راه شکسته است (در صورتی که مسیر رفت و برگشت به اندازه ۴۳ کیلومتر یا بیشتر باشد).

آیت الله تبریزی: اگر مسافت ۲۲ کیلومتر یا بیشتر باشد، بنابر احتیاط واجب در راه و محل تحصیل و خوابگاه، بین نماز شکسته و تمام جمع کند و روزه ماه رمضان را بگیرد و بعید نیست دیگر قضای روزه بر او واجب نباشد.[۳۳]

آیت الله سیستانی: اگر دو روز کامل در آن جا باشند و قصد ماندن دو سال یا بیشتر داشته باشند، نماز آنها در آن جا تمام و روزه صحیح و در راه شکسته است و اگر دو روز کامل نیست، اگر مجموعاً مسافرت‏های آنها در ماه ده روز یا بیشتر است کثیر السفرند و نماز آنها در همه مسافرت‏ها تمام و روزه صحیح است و اگر ۸ یا ۹ روز در ماه است، بنابر احتیاط واجب باید هم شکسته بخوانند و هم تمام و روزه را هم بگیرند و هم قضا کنند.[۳۴]

بنابراین، هر شخص با توجه به فتوای مرجع تقلید خود باید وظیفه خود را انجام دهد.

نماز و روزه سربازان
برای روشن شدن این موضوع آن را در قالب دو پرسش و پاسخ بیان می کنیم:

س ۱: نظر (آیة الله خامنه ای) در باره نماز و روزه کسانى که به مدت معینى بیش از یک سال در شهرى براى کار اقامت مى‏کنند و یا سربازانى که به مدت یک یا دو سال براى انجام خدمات سربازى در شهرى مى‏مانند، چیست؟ آیا بعد از هر سفرى باید قصد اقامت ده روز کنند تا نمازشان تمام و روزه آنها صحیح باشد؟ و اگر قصد ماندن کمتر از ده روز را داشته باشند، نماز و روزه آنها چه حکمى دارد؟

ج: اگر حداقل هر ده روز یک بار به خاطر شغلشان به محل کار سفر مى‏کنند، در غیر سفر اول نمازشان تمام و روزه‏شان صحیح است، ولى در سفر اول، حکم سایر مسافرین را دارند، یعنى تا قصد اقامت ده روز را نکرده‏اند، نماز آنان شکسته است و روزه‏شان صحیح نیست.[۳۵]

س۲: دانش آموزان، دانشجویان، معلمان، سربازان و کارمندانی که به جهت تحصیل، سربازی یا شغل و کار خود هفته ای یک روز یا بیشتر به مسافت ۴۵ کیلومتر سفر می کنند حکم نماز و روزه آنها چیست؟

حضرت آیه الله خامنه ای:

در فرض سؤال؛ دانش آموزان و دانشجویان و سربازان در دوران آموزشی حکم مسافر را دارند اما معلمان و کارمندان و سربازان در غیر دوره آموزشی که برای شغل سفر می کنند در غیر سفر اول، نمازشان تمام و روزه شان صحیح است.

حضرت آیه الله بهجت:

نماز تمام و روزه هم می گیرند با ملاحظه مسأله ۱۰۶۶ رساله.

حضرت آیه الله صافی گلپایگانی:

نمازشان را باید تمام بخوانند و روزه را بگیرند.

حضرت آیه الله تبریزی:

در فرض سؤال، نماز معلمان و کارمندان در سفر مذکور تمام و روزه شان صحیح است و دانش آموزان و دانشجویان که برای تحصیل این سفر را انجام می دهند در نمازشان بین قصر و تمام جمع کنند و روزه را اگر گرفتند مجزی است و قضا ندارد و سربازانی که در دوره آموزش هستند حکم دانش آموزان و دانشجویان را دارند و اگر در محل خدمت کاری به آنها واگذار شده و رفت و آمد می کنند در هر هفته، حکم آنها حکم معلمان و کارمندان می باشد.

حضرت آیه الله فاضل لنکرانی:

در فرض سؤال نماز شکسته و روزه صحیح نیست.[۳۶]

حضرت آیه الله سیستانی:

مجموعاً ده روز در ماه مسافر باشند برای مدت شش ماه متوالی از یک سال نمازشان در همه مسافرت ها تمام است و اگر هشت روز در ماه باشد به احتیاط واجب هم شکسته بخوانند و هم تمام.

حضرت آیه الله مکارم شیرازی:

هرگاه هفته ای حداقل سه روز در مسافرت باشند نماز و روزه آنها تمام است.[۳۷]

برای اطلاع بیشتر به سؤالات ۳۰۴۱ (سایت اسلام کوئست: ۳۲۹۱)، حکم نماز و روزه در وطن اول، ۴۴۴ (سایت اسلام کوئست: ۴۷۴)، وطن دوم)، ۱۰۹۶ (سایت اسلام کوئست: ۱۱۴۷)، حکم نماز کثیر السفر) و ۱۵۷۱ (سایت اسلام کوئست: ۳۱۱۸) (نماز مسافر) مراجعه کنید.
 
مقدار مسافت شرعی با توجه به وسایل جدید حمل و نقل
مسئله نماز و روزۀ مسافر، مسئله ای فقهی است و فتوای مراجع تقلید در آن همانند دیگر مسائل باید مستند به آیات قرآن، روایات معتبر معصومین (ع) و قواعد فقهی و اصولی باشد؛ یعنی فقیه و مجتهد باید شرایط و ضوابط سفری را که موجب شکسته شدن نماز و افطار کردن روزه می شود، از آیات و روایات به دست آورد و بر اساس آن فتوا دهد.

در این راستا بیشتر مراجع شیعه، معیار شکسته شدن نماز و افطار روزه را “پیمودن یک روز راه” می دانند که در روایات فراوانی بدان تصریح شده است، اما گروهی از آنان، یک روز راه را همان مسافت تعیین شده در برخی روایات (هشت فرسخ یا ۴۵ کیلومتر) اعلام کرده، بی آنکه تفاوتی بین زمان قدیم و جدید و نیز وسایل نقلیۀ مورد استفاده در نظر بگیرند.

بنابر دیدگاه این دسته از فقیهان، هر شخصی که چهار فرسخ یا بیست و دو کیلومتر و نیم از وطن خود سفر کند، نمازش شکسته و روزه اش ساقط می شود.

در مقابل، گروهی از فقیهان، مسافت یاد شده در این روایات را دارای ارزش ذاتی ندانسته و با توجه به روایتی که از امام هشتم(ع) در این زمینه وجود دارد[۳۸]و نیز دیگر روایات مشابه، آنچه در منابع اسلامی در ارتباط با هشت فرسخ اعلام شده را تنها توضیح و تبیین از مسافتی ارزیابی می کنند که توسط وسیلۀ نقلیۀ عمومی آن زمان یعنی کاروان شتر در یک روز پیموده می شد که بر اساس چنین برداشتی، اکنون که وسیلۀ نقلیۀ عمومی انسان ها اتوبوس است، باید متوسط مسافت پیموده شده توسط آن در یک روز را که حدوداً ۷۰۰ کیلومتر در رفت و برگشت است، معیار شکسته شدن نماز دانست بر این اساس، کسی که به اندازۀ ۳۵۰ کیلومتر از وطن خود سفر کند، نمازش شکسته و روزه اش ساقط می شود.

بنابر این دیدگاه، ممکن است مسافت مورد نظر در زمان های آینده با توجه به تغییر وسیلۀ نقلیۀ عمومی تغییر یابد.
 
روزه مستحبی در سفر
مراجع عظام تقلید می فرمایند: مسافر نمی تواند روزه مستحبی بگیرد و اگر نذر کند روزه بگیرد و روز آن را معین نکند، نمى‏تواند آن را در سفر به جا آورد. ولى چنانچه نذر کند که روز معینى را در سفر روزه بگیرد باید آن را در سفر به جا آورد.[۳۹]

اما مسافر مى‏تواند براى خواستن حاجت‏، سه روز در مدینه طیبه روزه مستحبى بگیرد.[۴۰] و أحوط این است که آن سه روز، روزهاى چهار شنبه و پنجشنبه و جمعه باشد. هر چند عده ای روزه گرفتن در سفر را مکروه می دانند و حتی در خصوص این سه روز روزه ای که برای برآورده شدن حاجت در مدینه گرفته می شود بیان می دارند که جواز روزه در این صورت خالى از قوّت نیست‏ لیکن احوط ترک آن است.[۴۱]

عدم آگاهی از مبطلات روزه
نظر حضرت امام خمینی (ره) و سایر مراجع معظم تقلید این است که:”اگر روزه دار به واسطه ندانستن مسئله، کارى انجام دهد که روزه را باطل مى‏کند، چنان چه مى‏توانسته مسئله را یاد بگیرد، بنابر احتیاط واجب کفاره بر او ثابت مى‏شود و اگر نمى‏توانسته مسئله را یاد بگیرد، یا اصلًا ملتفت مسئله نبوده، یا یقین داشته که فلان چیز روزه را باطل نمى‏کند، کفاره بر او واجب نیست. تنها قضای روزهایی را که روزه اش باطل شده است بر او واجب است.[۴۲]

بنابراین، اگر مکلّف نمى‏توانست مسئله را یاد بگیرد، فقط باید قضای آن را به جا آورد. اما اگر مکلف مى‏توانست با پرسیدن از افراد با اطلاع و یا مطالعه رساله توضیح المسائل یا … مسئله را یاد بگیرد و کوتاهی کرده و اطلاع پیدا نکرده، بنابر احتیاط واجب باید کفاره هم بپردازید، اما چون تقریباً نظر مراجع معظم تقلید در این مسئله “احتیاط واجب” و آیت ا… شبیری زنجانی در این مسئله فتوا داده اند که فقط قضا است و کفاره واجب نیست،[۴۳] مکلف می تواند این احتیاط را به ایشان مراجعه کرده و در این صورت فقط قضا کافی است. و در صورتی که مقلد ایشان باشد که از ابتدا کفاره بر او واجب نشده است.

نسبت دروغ دادن در حال روزه
یکی از چیزهایی که موجب باطل شدن روزه می شود دروغ بستن به خدا و پیغمبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) و جانشینان ایشان (علیهم السلام) می باشد و در توضیح المسائل چنین آمده است: “اگر روزه دار به گفتن یا به نوشتن یا به اشاره و مانند اینها به خدا و پیغمبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) و جانشینان آن حضرت (علیهم السلام) عمداً نسبت دروغ بدهد  اگر چه فوراً بگوید دروغ گفتم یا توبه کند، روزه او باطل است  و احتیاط واجب آن است که حضرت زهرا (سلام اللَّه علیها) و سایر پیغمبران و جانشینان آنان هم در این حکم فرقى ندارند.[۴۴]

بنابر این اگر با قسم خوردن هم چیزی را به دروغ به خدا و پیغمبر (ص) و جانشینان آن حضرت عمداً نسبت دهد از این جهت که از مصادیق دروغ بستن به خدا و پیغمبر (ص) و جانشینان پیغمبر (ع) است موجب بطلان روزه می شود.

 شستن دهان در حال روزه
برای روشن شدن حکم این که روزه دار دهان خود را شست و شو دهد به چند مسئله می پردازیم:

۱٫ اگر بخواهد برای جلوگیری از بوی دهان در حال روزه، مسواک بزند، باید رطوبت مسواک در آب دهان به طورى از بین برود و یا کم باشد که رطوبت خارج از دهان به آن گفته نشود، اما اگر مسواک را از دهان بیرون آورد و دوباره به دهان ببرد و رطوبت آن را فرو برد، روزه او باطل مى‏شود.[۴۵]

۲٫ اما اگر براى خنک شدن، یا بى‏جهت مضمضه کند؛ (آب در دهان بگرداند) و بى‏اختیار فرو رود، قضای روزه بر او واجب است، ولى اگر فراموش کند که روزه است و آب را فرو دهد، یا براى وضو مضمضه کند و بى‏اختیار فرو رود، قضا بر او واجب نیست‏.[۴۶]

برخی از فقها می گویند: اگر آب شست و شوی دهان بدون اراده به حلق برسد، اشکالى ندارد، ولى اگر از اوّل بداند بى‏اختیار به حلق مى‏رسد، روزه‏اش باطل است.[۴۷]‏ و مضمضه زیاد براى روزه دار مکروه است و اگر بعد از مضمضه بخواهد آب دهان را فرو برد، بهتر است سه مرتبه آب دهان را بیرون بریزد.[۴۸]

بنابراین، با رعایت شرایط بالا، روزه دار می تواند دهان خود را جهت جلوگیری از بوی دهان بشوید؛ ولی بهتر است سه مرتبه آب دهان خود را بیرون بریزد.

 
استفاده از آمپول، سرم و اسپری در حال روزه
اکثر مراجع استعمال مواردی (همانند: آمپول و سرم) که به جای دوا استفاده می شوند را جایز می دانند، مگر در جایی که موارد مذکور به جای غذا استعمال شوند که در آن صورت خودداری از آنها لازم خواهد بود.[۴۹] همچنین استفاده از اسپری که براى تنگى نفس استعمال مى‏شود، اگر دارو را فقط وارد ریه نماید روزه را باطل نمى‏کند.[۵۰]

نظر حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته)

استعمال اسپری تنگی نفس (آسم) که وارد ریه می شود، ضرری به صحت روزه وارد نمی کند و استفاده از آن در حال روزه منعی ندارد.
 
آروغ زدن در هنگام روزه
اگر روزه دار آروغ بزند و چیزى در دهانش بیاید، چنانچه عمداً آن را فرو ببرد، روزه‏اش باطل است. و باید قضاى آن را بگیرد و کفاره هم بر او واجب مى‏شود و اگر خوردن آن چیز حرام باشد؛ مثلًا موقع آروغ زدن، خون یا غذایى که از صورت غذا بودن خارج شده، به دهان او بیاید و عمداً آن را فرو برد ، باید قضاى آن روزه را بگیرد و بنا بر احتیاط، کفاره جمع هم بر او واجب مى‏شود.[۵۱]

 
روزه و کشیدن سیگار
همه مراجع تقلید می گویند: احتیاط واجب آن است که روزه دار دود سیگار و تنباکو و مانند اینها را هم به حلق نرساند.[۵۲] و چون هیچ یک از مراجع تقلید فتوای به جواز استعمال سیگار برای شخص روزه دار نداده اند، بنابراین، لازم است که شخص روزه دار از اذان صبح تا اذان مغرب از استعمال هر نوع دخانیات خودداری نماید. بدیهی است با استعمال سیگار روزه اش باطل و علاوه بر قضای روزه، کفاره[۵۳] نیز بر او واجب می شود.[۵۴]

 
ملاعبه با همسر در حال روزه
تا وقتی که منی از انسان خارج نشود، جنب نمی شود و غسل واجب نیست. فتوای مراجع تقلید در این زمینه چنین است: « اگر منى از جاى خود حرکت کند و بیرون نیاید، یا انسان شک کند که منى از او بیرون آمده یا نه، غسل بر او واجب نیست».[۵۵]‏ بنا براین چون جنب نشده است، روزه او نیز صحیح است.

اما در صورتی که با بازی و ملاعبه، منی از انسان خارج شود گرچه جنب می شود، اما باطل شدن روزه او دو حالت دارد:

۱٫ اگر عادت مرد یا زن این باشد که معمولاً در هنگام ملاعبه و بازی و بغل کردن همسر، منی از آنها خارج می شود، در صورت بیرون آمدن منی، روزه باطل است.و باید قضاء آن را به جا آورند.

۲٫ اگر عادت مرد یا زن این نباشد که در هنگام ملاعبه و بازی و بغل کردن همسر، منی از آنها خارج شود، ولی به طور اتفاقی، منی از آنان خارج شود، روزه باطل نیست و باید برای نماز غسل جنابت کنند.[۵۶]

 
احتلام در حال روزه
مبطلات روزه عبارتند از: ۱٫ خوردن و آشامیدن، ۲٫ جماع، ۳٫ استمناء، (انسان با خود کارى کند که منى از او بیرون آید)، ۴٫ دروغ بستن به خدا و پیغمبر (ص) و جانشینان پیغمبر (ع)، ۵٫ رساندن غبار غلیظ به حلق، ۶٫ فرو بردن تمام سر در آب، ۷٫ باقى ماندن بر جنابت و حیض و نفاس تا اذان صبح، ۸٫ اماله کردن با چیزهاى روان، ۹٫ قى کردن.[۵۷] همه اینها و از جمله استمنا و جنابت در صورتی روزه را باطل می کند که از روی عمد و با اختیار صورت گیرد، اما اگر انسان خوابی ببیند و در اثر آن قوه جنسی او تحریک شود، ولی بعد از بیداری بی اختیار منی از او خارج شود، این جنابت اختیاری نبوده و موجب بطلان روزه او نخواهد شد،[۵۸] و مرتکب عمل حرامی نشده است، ولی اگر کاری کند که بی اختیار منی از او بیرون آید، روزه اش باطل می شود[۵۹]،[۶۰] همچنین اگر روزه دار در حال بیرون آمدن منى از خواب بیدار شود، واجب نیست از بیرون آمدن آن جلوگیرى کند.[۶۱]

 
روزه و خروج مذی
رطوبت هایی که از انسان خارج می شود غیر از بول و منی بر چند قسم است: اول: آبی که گاه بعد از بول بیرون می آید و کمی سفید و چسبنده است و به آن «ودی» می گویند. دوم: آبی که هنگام ملاعبه و بازی کردن با همسر بیرون می آید و به آن «مذی» می گویند. سوم: آبی که گاه بعد از بیرون آمدن منی بیرون می آید و به آن «وذی» می گویند، همه این آب ها در صورتی که مجری آلوده به بول و منی نباشد پاک است و در هر صورت وضو و غسل را هم باطل نمی کند.[۶۲]

علایم و نشانه های تشخیص منی طبق دیدگاه های فقها چنین است:

۱٫ همراه با شهوت باشد. ۲٫ با جستن بیرون آید. ۳٫ بدن سست شود. اگر هیچ یک از نشانه های سه گانه و یا یکی از آنها را نداشت، حکم به منی نمی شود؛ مگر آن که از راه دیگری یقین کند که منی است.[۶۳]

در نتیجه باید گفت مایعی که از انسان خارج می شود اگر مشخصات منی را ندارد، ، مذی است [۶۴] که موجب جنابت نشده و روزه را باطل نمی کند.


غسل جنابت در حال روزه
شخصی که در ماه رمضان جنب می شود، دو حالت دارد: یا قبل از اذان صبح جنب شده و یا بعد از اذان صبح و در طول روز به طور غیر عمد جنب می شود؛ مثلاً در خواب، منی از او خارج شده باشد.

غسل جنابت قبل از اذان صبح:
حضرت امام خمینی (ره):اگر جنب عمداً تا اذان صبح غسل نکند، می تواند در آخرین لحظات باقی مانده تا اذان صبح تیمم بدل از غسل کرده و روزه بگیرد و روزه اش نیز صحیح است، اگر چه به خاطر این که عمداً غسل را ترک کرده مرتکب گناه شده است. اما اگر عمداً، غسل نکند و تیمم هم نکند، روزه اش باطل و علاوه بر قضا، کفاره هم بر او واجب است.[۶۵] و اگر در روزه واجبى که وقتش معیّن است (مانند روزه نذر) تا اذان صبح غسل نکند و تیمم هم ننماید، روزه‏اش صحیح است‏.[۶۶]

پس، اگر در ماه رمضان قبل از اذان صبح جنابت حاصل شود، باید غسل جنابت نماید.

غسل جنابت بعد از اذان صبح و در طول روز:

حضرت امام خمینی (ره): اگر روزه دار در روز محتلم شود؛ یعنی، در خواب از او منی خارج شود، واجب نیست فوراً غسل کند؛[۶۷] اما برای خواندن نماز های واجب، واجب است غسل جنابت نماید. و هر گاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بیدار شود و ببیند محتلم شده، اگر چه بداند پیش از اذان محتلم شده، روزه او صحیح است‏.[۶۸]

پس، در هنگام روزه در طول روز می توان غسل جنابت کرد.


روزه و استمناء
مرد نمی تواند به هیچ قسمت از بدن زنان نامحرم نگاه کند، و فقط به دست ها تا مچ و گردی صورت، در صورتی که با شهوت نباشد می تواند نگاه کند.[۶۹]

بر اساس فتوای مراجع، دیدن فیلم و عکس های مستهجن چه به قصد لذت و چه بدون آن، چه به جهت آموزش مسائل زناشویی و چه بدون آن، به دلیل آن که دیدن این گونه فیلم‏ها همیشه با نگاه شهوت انگیز همراه است، جایز نیست[۷۰].

چنانچه فرد به قصد بیرون آمدن منی با خودش کاری کند که منی از او خارج گردد (و این امر در اثر دیدن این گونه فیلم ها یا تصاویر یا دیدن بدن زنان، محقق شود، یا به غیر از آن) ضمن آن که روزه خود را باطل نموده است[۷۱]، علاوه بر آن مرتکب گناه کبیره استمنا[۷۲] نیز شده است و می بایست قضای آن روز را گرفته و نیز کفاره بپردازد.

ترک نماز و بطلان روزه

همۀ احکام و دستورات اسلام در جهت رشد و تعالی انسان تشریع شده و در صورت عمل به آنها نفع و فایده اش نصیب خود انسان خواهد شد. گرچه همه این احکام یک مجموعه است و در صورتی به نتیجه کامل می رسد که به تمام دستورات عمل شود. در نتیجه نماز بدون روزه، یا روزه بدون نماز هیچ کدام به تنهایی نتیجه مطلوب خود را نخواهند داشت. اما از آن جا که هر کدام از این اعمال عبادت مسقل هستند که به تنهایی نیز آثار و نتایجی دارند (البته نه در حد کمال). بنابراین نخواندن نماز موجب بطلان روزه نخواهد شد، بلکه از ارزش واقعی آن می کاهد.

حکم نماز و روزه در مناطق شمالی اروپا
به علت استنباطی و غیر متعارف بودن این مسأله، برای روشن شدن این مطلب به نظر برخی از مراجع عظام می پردازیم.

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):
در کتب مختلف فقهی در مواردی که موضوعاتی خارج از متعارف پیدا می شود می گویند باید طبق متعارف عمل گردد مثلا صورت های غیر متعارف را در وضو به اندازه متعارف می شویند و همچنین در ابواب دیگر، بنابراین در مناطقی که روز و شب از حد متعارف خارج می شود باید طبق مناطق متعارف (مانند مناطق معتدله) رفتار کرد، اخیراً از بعضی مناطق فنلاند از ما سؤال شده بود که روزها به قدری طولانی است که توان روزه آن را نداریم، ما برای این که آنها گرفتار شک و شبهه نشوند افق تهران را انتخاب کردیم، گفتیم در این جا ساعت پنج بعد از نیمه شب امساک می کنند و ساعت هشت بعد از ظهر افطار، شما هم به وقت محلی ساعت پنج امساک کنید و ساعت هشت افطار.

لذا چنین افرادی عبادات خود را مطابق اوقات شرعی مناطق معتدله ای که تقریباً در یک خط نصف النهار با آنها قرار دارند، به جا آورند.

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی):

مکلف باید در مورد اوقات نمازهای یومیه و روزه، همان افق محل سکونت خود را رعایت کند. ولی اگر روزه گرفتن بر اثر طولانی بودن روز، غیر مقدور یا حرجی باشد، ادای آن ساقط و قضای آن واجب است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مدظله العالی):

به حسب روزهای کوتاه (یک یا دو ساعتی) یا بلند (بیست و دو ساعتی) به وظیفه نماز و روزه عمل نمایید. بلی، در مناطقی که شب و روز مثلاً هر یک شش ماه است ظاهراً عمل طبق اوقات نزدیک ترین بلاد کفایت می کند و چنان چه مقدورتان باشد لازم است به بلادی که معمول است مهاجرت نمایید.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:

در مناطقی که دارای شب و روز متعارف هستند، یعنی در طول بیست و چهار ساعت غروب و طلوع خورشید در آنها وجود دارد، باید بر طبق همان روز و شب به وظایف شرعی خود عمل کنند و اگر طول روز آنها را در روزه گرفتار حرج می کند، وجوب روزه از آنها ساقط می شود و باید آن را قضا کنند و می توانند قضای آن را در روزهای کوتاه زمستان انجام دهند.

روزه قضا
۱٫  اگر یقین ندارد که روزه ای قضا شده یا نه، چیزی بر عهده اش نیست. اما اگر نمی تواند مقدار قضا شده را حدس بزند، فتوای مراجع عظام تقلید به شرح ذیل است:

خامنه ای، فاضل (ره)، مکارم شیرازی، بهجت: اگر در تعداد روزه هایى که نگرفته و باید قضا کند شک دارد، باید به مقدارى که یقین دارد روزه نگرفته قضا کند؛ مثلًا اگر شک کند که پنج روزۀ قضا بر عهده او است یا هفت روزۀ قضا؟ باید پنج روز را قضا کند.

زنجانی: بنابر احتیاط واجب باید مقدار بیشترى را که احتمال مى‏دهد روزه نگرفته قضا نماید.[۷۳]

۲٫ اگر روزه رمضان را عمداً (بدون عذر شرعی مانند مریضی و..) نگیرد، باید قضاى آن را به جا آورد و براى هر روز دو ماه روزه بگیرد یا به شصت فقیر طعام بدهد، یا یک بنده آزاد کند و چنانچه تا رمضان آینده قضاى آن روزه را بجا نیاورد براى هر روز نیز دادن یک مد طعام لازم است.[۷۴]‏

حکم نماز و روزه در حال جنابت
اعمالی که انسان در حال جنابت انجام داده است اگر عالم بوده؛ یعنی می دانسته جنابت چیست و چگونه محقق می شود و نیز می دانسته که نماز و روزه در حال جنابت باطل است شکی نیست که باید تمام نمازها و روزه ها را قضا کند، ولی اگر انسانی جاهل به حکم باشد و نداند که برای صحت این اعمال نیاز به طهارت از جنابت دارد، آیا باید اعمال عبادی خود را قضا کند یا نه؟ فقهای معاصر نسبت به این سؤال پاسخ هایی داده اند که در زیر تعدادی از آن ها را مرور می کنیم و البته هر کسی وظیفه دارد بر طبق نظر  مرجع تقلید خود رفتار کند.

حضرت امام خمینی (ره)، خامنه ای، بهجت و نوری: همۀ نمازهایى را که در حال جنابت خوانده‏ است، باید قضا کند، ولى روزه‏اى را که در حال جنابت بدون علم به اصل جنابت گرفته‏، صحیح و مجزى است و قضا ندارد.[۷۵]

سیستانى، صافى و فاضل: اگر در یاد گرفتن مسائل کوتاهى نکرده، روزه‏ها صحیح است و قضا ندارد، ولى نمازهایى را که در حال جنابت خوانده، در هر حال باید قضا کنید.[۷۶]

حضرت آیت الله مکارم در مورد زنان فرموده اند: از زمانی که زن غسل حیض انجام داده کفایت از غسل جنابت می کند و نماز و روزه هایی را که بعد از غسل حیض به جا آورده صحیح است. مقداری را که یقین دارد قبل از غسل و با حالت جنابت نماز خوانده قضا کند”.[۷۷]

مسئله ای دیگر در باب جنابت دختران و شک در وجوب روزه:

دختر در صورتی که جنب شده باشد[۷۸] ولی غسل نکرده باشد، و اگر احتمال دهد که در همان زمان به سنگ کلیه نیز مبتلا بوده است، این احتمال نمی تواند مانع وجوب روزه شود؛ زیرا یقین دارد که در نه سالگی روزه بر او واجب می شود و شک دارد که آیا مبتلا به سنگ کلیه بوده آن هم آیا بیماری در حدی بوده که باعث شود وجوب روزه از بین برود یا نه؟ در چنین صورتی باید قضای روزه ها را بگیرد.!

ولی اگر ظن (یقین لازم نیست) داشته باشد که در زمان به تکلیف رسیدن به سنگ کلیه مبتلا بوده و روزه برای او ضرر دارد در این صورت چون وظیفه اش روزه گرفتن نبوده قضا هم بر او واجب نیست. اما در جایی که چنین ظن و یقینی نباشد همه روز هایی را که یقین دارد به علت ترک غسل جنابت روزه اش باطل بوده است را باید در سال های بعد قضا کند.
 
قضا و کفاره روزه برای بالغِ تارک روزه
برای روشن شدن این مسئله، کسی که بعد از رسیدن به سن بلوغ، چند سال از ماه مبارک رمضان را روزه نگرفته است و بعد از چند سال با واجبات و احکام آشنا شده است و تصمیم بر گرفتن قضا آن کرده است، آیا کفاره از او ساقط می شود؟ در این باره به نظر چند تن از مراجع عظام می پردازیم:

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

اگر با اطمینان به عدم وجوب روزه باشد قضا کافی است

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

نماز ها و روزه ها را تدریجاً قضا کند و نسبت به کفاره روزه ها مطابق مسأله ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ توضیح المسائل ما عمل کند و هر چه توانایی ندارد از او ساقط است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

چنانچه می دانسته اید که روزه ماه رمضان پس از بلوغ بر شما واجب شده است و آغاز بلوغ را هم می دانسته اید کفاره واجب است.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:

بله،کفاره افطار عمدی، شصت روز روزه یا اطعام شصت فقیر برای هر روز است. و البته از این شصت روز روزه، باید سی و یک روز آن پی در پی باشد.

 
کفارۀ روزه
برای روشن شدن مسئلۀ  مقدار کفارۀ کسی که ماه مبارک رمضان روزه نگرفته باشد به نظر مراجع عظام می پردازیم:

مراجع عظام تقلید می فرمایند: کسى که کفّاره روزه رمضان بر او واجب است، باید یک بنده آزاد کند[۷۹] یا دو ماه روزه بگیرد (سى و یک روز آن باید پى در پى باشد) یا شصت فقیر را سیر کند یا به هر کدام یک مُد که تقریباً ده سیر (۷۵۰ گرم) است طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها بدهد و چنانچه اینها برایش ممکن نباشد هر چند مد که مى‏تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد باید استغفار کند، اگر چه مثلاً یک مرتبه بگوید «استغفر اللَّه» و احتیاط  واجب در فرض اخیر آن است که هر وقت بتواند، کفاره را بدهد. و در طعام نیز احتیاط مستحب آن است که تنها گندم یا آرد گندم یا نان گندم داده شود، هر چند ظاهراً هر طعامى که بدهد، کافى است.[۸۰]

نتیجه این که مکلف در انتخاب یک نوع از کفاره مخیر هست و معنای تخییر آن است که مکلف در انتخاب هر مورد آزاد است، بنابر این مکلف می تواند هر یک از موارد زیر را که خواست انجام دهد.

الف. دو ماه روزه بگیرد.

ب. شصت فقیر را سیر کند یا به هر کدام یک مُد که تقریباً ده سیر (۷۵۰ گرم) است طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها بدهد.

ج. اگر طعام هم نتوانست بدهد، باید استغفار کند.

البته مستحب است که در صورت امکان ترتیب مراعات شود.[۸۱]

اگر شخصی به واسطه مرضى روزه رمضان را نگیرد و مرض او تا رمضان سال بعد طول بکشد، قضاى روزه‏هایى را که نگرفته بر او واجب نیست و باید براى هر روز یک مد که تقریباً ده سیر(۷۵۰ گرم) است، طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد…، اما اگر به واسطه سفر روزه را نگیرد پس باید هر روزی را که نگرفته قضا کند و براى هر روز یک مد که تقریباً ده سیر(۷۵۰ گرم) است، طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد…، ولی اگر عمداً روزه را نگیرد، باید هم قضا کند و هم کفاره بدهد و هم براى هر روز یک مد که تقریباً ده سیر(۷۵۰ گرم) است طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد.[۸۲]

کفارۀ روزه به تومان
کفارۀ روزۀ ماه مبارک رمضان بر اساس موارد با هم مختلف هستند و ما در این جا به تفکیک آن را بیان نموده سپس قیمت معادل آن به تومان را ارائه می نماییم.

أ. اگر اگر مکلّف با چیز حلالی روزه اش را باطل کند، باید یک بنده آزاد کند یا دو ماه روزه بگیرد، یا شصت فقیر را سیر کند یا به هر کدام یک مُد که تقریباً ده سیر است طعام؛ یعنى گندم یا جو و مانند اینها بدهد و چنان چه اینها برایش ممکن نباشد هر چند مدّ که مى‏تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد باید استغفار کند، اگر چه مثلًا یک مرتبه بگوید «استغفر اللَّه» و احتیاط واجب در فرض اخیر آن است که هر وقت بتواند، کفاره را بدهد.[۸۳]

ب. اما اگر با چیز حرامى روزه خود را باطل کند، چه آن چیز اصلًا حرام‏ باشد؛ مثل شراب و زنا، یا به جهتى حرام شده باشد؛ مثل نزدیکى کردن با عیال خود در حال حیض، بنابر احتیاط، کفارۀ جمع بر او واجب مى‏شود[۸۴]؛ یعنى باید یک بنده آزاد کند و دو ماه روزه بگیرد[۸۵] و شصت فقیر را سیر کند، یا به هر کدام آنها یک مد که تقریباً ده سیر است گندم یا جو یا نان و مانند اینها بدهد. و چنان چه هر سه برایش ممکن نباشد، هر کدام آنها که ممکن است باید انجام دهد.[۸۶]

ج. امّا کسی که روزۀ قضای ماه مبارک رمضان را در بعد از ظهر باطل کند، کفاره اش این است که ده فقیر را سیر کند و اگر نمی تواند بنابر احتیاط سه روز روزۀ پی در پی بگیرد.[۸۷]

اگر مکلف از میان این کفارات (در فرض اول)، سیر کردن فقیر را انتخاب نماید بابت هر نفر، یک مدّ طعام باید بپردازد، اما پول جزو اقسام کفارات نیست، ولی می تواند پول را به فقیر بدهد تا از جانب او خوراک بخرد بعد خودش به عنوان کفاره نیّت کند، امّا تعیین قیمت خوراک کفاره، بستگی به نوع انتخاب خوراک دارد که گندم باشد یا برنج یا سایر خوراک ها.

با توجه به این که یک مدّ تقریباً معادل سه چهارم کیلو است بنابر این اگر مکلف خواست برنج بدهد پس برای شصت فقیر ۴۵ کیلو باید برنج بپردازد که اگر قیمت برنج مثلاً ۲۰۰۰ تومان باشد مجموعاً ۹۰۰۰۰ تومان بابت کفارۀ یک روز باید بپردازد، امّا اگر بخواهد گندم بدهد پس برای شصت فقیر باید ۴۵ کیلو گندم بپردازد که اگر قیمت گندم مثلاً ۵۰۰ تومان باشد مجموعاً ۲۲۵۰۰ تومان بابت کفارۀ یک روز باید بپردازد.

همین طور هر جنسی را که انتخاب می کند بر اساس همان قیمت محاسبه می نماید.

محاسبه کفاره افطار عمدی، توسط دفتر آیت الله مهدی هادوی تهرانی:

برای اطعام هر فقیر باید یک «مدّ» طعام به او داد. هر مد تقریباً برابر ۷۵۰ گرم می باشد. پس حداقل مبلغ کفاره برای یک روز روزه معادل می شود با: قیمت طعام × ۷۵/۰ ×۶۰

در ایران که اکنون قیمت هر کیلو گرم گندم حداقل ۵۰۰ تومان است باید این مبلغ را در نظر گرفت. پس کفاره افطار یک ماه رمضان سی روزه برابر است با : ۳۰×۵۰۰×۷۵/۰×۶۰

و در نتیجه کفاره مثلاً ۸ سال افطار عمدی برابر است با (تومان) ۰۰۰/۴۰۰/۵ = ۸×۳۰×۵۰۰×۷۵/۰ ×۶۰

 
روزه های حرام از نگاه شیعه
روزه‏هاى حرام از نگاه شیعه عبارت اند از:  

«اول» روزه‏ عید فطر و عید قربان

«دوم» روزه‏ ایّام تشریق و آن یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ذى الحجه است براى کسى که در مِنا باشد چه براى اعمال حج چه غیر آن بنا بر اقوى.

«سوم» روزه‏ یوم الشک به قصد رمضان و [اما] به نیّت آخر شعبان مانعى ندارد.[۸۸]

«چهارم» روزه‏ وفاء نذر معصیت؛ مثل آن که نذر کرده باشد که اگر متمکن شود از فلان حرام یا ترک فلان واجب، روزه بگیرد. یا به قصد شکر براى آن که فلان معصیت را مرتکب شده روزه بگیرد که حرام است به خلاف آن که روزه بگیرد به شکرانه‏ آن که ممنوع از فلان معصیت شود که مانعى ندارد.[۸۹]

«پنجم» روزه‏ صمت که نیّت کند امساک از تکلّم را در تمام روز یا آن که نیّت کند امساک از مفطرات و امساک از تکلّم را با هم به خلاف آن که امساک کند از کلام بدون آن که جزء نیّت نماید هر چند بنا گذارد بر سکوت در روزه بدون آن که امساک از آن را در نیّت داخل کند.

«ششم» روزه‏ وصال و آن امساک از مفطرات یک روز و یک شب تا سحر یا امساک دو روز و یک شب متّصل با قصد آن که امساک شب هم، جزء روزه باشد. بلى، اگر بدون قصد امساک، شب افطار را تأخیر بیندازد تا سحر مانعى ندارد هر چند خلاف احتیاط است.

«هفتم» روزه‏ غیر واجب براى زن اگر مزاحم حق زوج باشد و احوط ترک آن است بدون اذن زوج هر چند مزاحم حق او نباشد، بلکه با نهى او احتیاط به ترک، ترک نشود.

«هشتم» روزه‏ غیر واجب براى مملوک اگر مزاحم حق مولى باشد و احوط ترک آن است بدون اذن مولى هر چند مزاحم حق او نباشد بلکه با نهى او احتیاط ترک نشود.

«نهم» روزه‏ غیر واجب براى فرزند در صورتى که موجب اذیت والدین باشد.

«دهم» روزه‏ مریض و روزه‏ کسى که مضرّ به او باشد.

«یازدهم» روزه‏ مسافر مگر در صورى که استثناء شده و گذشت.

«دوازدهم» روزه‏ تمام عمر حتى عیدین بنا بر آن چه در خبر وارد است و الّا محتمل است که حرمت آن به سبب اشتمال بر روزه‏ عیدین باشد و بنا بر این گزینۀ مستقلی نیست.

 
روزه های حرام از نگاه اهل سنت
روزه های حرام از نظر مذاهب فقهی حنفی، شافعی و مالکی، به شرح ذیل است:

الف. روزه های حرام از نظر حنفی عبارت اند از:

۱٫ روزه در روز قربانی: اگر کسی در روز قربانی نذر کند که روزه بگیرد، چنین نذری به خاطر این که روزه در این روز حرام و معصیت بوده، صحیح نیست.[۹۰]

۲٫ روز گرفتن در روز عید فطر، عید اضحی (قربان) و سه روز بعد از عید اضحی مکروه تحریمی است، مگر در حج.[۹۱]

۳٫ روزه در ایام تشریق، (روزه های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ماه ذی حجه) مکروه تحریمی است.[۹۲]

البته حنفی ها در بیشتر موارد تعبیر به “مکروه تحریمی” می نمایند نه تعبیر به حرمت. و مکروه تحریمی به معنای نزدیک به حرام است.[۹۳]

ب. روزه های حرام از نظر شافعی عبارت اند از:

۱٫ اگر از ماه شعبان سی روز هم گذشته باشد، تا رؤیت هلال ماه رمضان نشود، روزه گرفتن حرام است.[۹۴]

۲٫ روزه در روز عید فطر و عید اضحی (عید قربان) و سه روز بعد از عید اضحی هم در حج و هم در غیر حج حرام است.[۹۵]

۳٫ یک یا دو روز قبل از ماه رمضان روزه گرفتن حرام است.[۹۶]

۴٫ روزه گرفتن در نیمه دوم از ماه شعبان اگر به قبل از این نیمه متصل نکند و سببی مثل نذر یا عادت، که روزه را در پی داشته باشد، نباشد، حرام است.[۹۷]

۵٫ در صورتی که افراد مریض و پیر و مسافر در اثر  گرفتن روزه بترسند که به هلاکت نفس یا تلف عضوی از بدن بیفتند، روزه بر آنها حرام است.[۹۸]

۶٫ روزه مستحبی زن بدون اذن شوهر اگر منافات با حقی از حقوق او داشته باشد، به خاطر فرمانبرداری از شوهر، حرام است.[۹۹]

ج. روزه های حرام از نظر مالکی عبارت اند از:

۱٫ اگر از ماه شعبان سی روز هم گذشته باشد، تا رؤیت هلال ماه رمضان نشود، روزه گرفتن حرام است.[۱۰۰]

۲٫ روزه مستحبی زن بدون اذن شوهر اگر منافات با حقی از حقوق او داشته باشد، به خاطر فرمانبرداری از شوهر، حرام است.[۱۰۱]

۳٫ روزه در روز عید فطر و عید اضحی حرام است.[۱۰۲]

۴٫ روزه گرفتن در روزهای یازدهم و دوازدهم از ماه ذی حجه که بعد از عید أضحی ( عید قربان) می باشد، حرام است، مگر در حج تمتع.[۱۰۳]

۵٫ روزی که شک می شود آیا آن روز از ماه رمضان است یا خیر، (یعنی بعد از ماه شعبان) روزه گرفتن در این روز حرام است.[۱۰۴]
 
جانشینی روزه های مستحبی از روزه های واجب
در مورد جایگزین شدن روزه های مستحبی از روزه های قضای ماه رمضان، بدیهی است که این روزه هنگامی جایگزین روزه قضای رمضان می شود که نیت شخص روزه دار، نیت قضای رمضان باشد و الاّ اگر روزه مستحبی نیت کند، نه تنها جایگزین قضای رمضان نمی شود، بلکه اساساً تا زمانی که انسان قضای روزه واجب بر ذمه اش باشد، نمی تواند روزه مستحبی بگیرد، بر خلاف نماز که با داشتن نماز قضا، می تواند نماز مستحبی بخواند.[۱۰۵]
 
روزه‏هاى مکروه‏
روزه‏هاى مکروه به این شرح اند:

 «اول» روزه‏ روز عاشورا. «دوم» روزه‏ روز عرفه براى کسى که بترسد که روزه، باعث ضعف او شود از دعایى که افضل از روزه است و هم چنین مکروه است[۱۰۶] روزه‏ آن اگر شک در هلال ذى حجه داشته باشد که مبادا در واقع آن روز عید قربان باشد. «سوم» روزه‏ میهمان بدون اذن میزبان، بلکه با نهى او احوط ترک است بلکه بدون اذن نیز احوط ترک است. «چهارم» روزه‏ فرزند بدون اذن پدر بلکه احوط ترک آن است خصوصاً با نهى او بلکه اگر روزه باعث اذیت پدر باشد حرام است و ظاهر آن است که روزه‏ پسرِ پسر نیز به حکم روزه‏ پسر است. و بهتر مراعات اذن مادر است و اگر باعث اذیت او باشد حرام است.
استحباب روزه در روز دوشنبه و پنج شنبه

در روایات بسیاری آمده است که آخرِ روز دوشنبه و پنج شنبه، اعمال انسان بر پیامبر اکرم (ص) و امامان (ع) عرضه می‏گردد؛ لذا مناسب است که لحظه‏های آخر این دو روز، به حساب رسی کارها سپری گردد و توأم با استغفار باشد. سیره پیامبر (ص) این بود که روزهای دوشنبه و پنج شنبه روزه می‏گرفت. به آن حضرت گفته شد این کار براى چیست؟ فرمود: زیرا اعمال در روز دوشنبه و پنجشنبه به آسمان بالا مى‏رود و دوست دارم که عمل من در حالى که روزه‏دار باشم بالا رود.[۱۰۷

منابع:
[1]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۸۸۰٫
[۲]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱، ص ۹۵۷، م ۱۷۲۸٫
[۳] همان، ص ۹۵۸، م ۱۷۲۹٫
[۴]. استفتائات حضرت امام خمینی، ج ۱، ص ۳۲۰، س  ۵۲٫
[۵]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱، ص ۹۷۵، س ۷۶۹
[۶]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۹۶۶، م ۱۷۴۳٫
[۷]. بقره، ۱۸۴٫
[۸]. برگرفته از سؤال ۲۶۱۳ (سایت اسلام کوئست: ۲۸۲۷) نمایه: روزۀ ضرری.
[۹]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، م ۱۷۰۷٫
[۱۰]. طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ستوده، رضا، ج ‏۲، ص ۲۰۳، چاپ اول، انتشارات فراهانى، تهران، ۱۳۶۰ هـ ش.
[۱۱]. مغنیه، محمد جواد، الفقه على المذاهب الخمسة، ج ‏۱، ص ۱۴۲، چاپ دهم، دار التیار الجدید، دار الجواد، بیروت، لبنان، ۱۴۲۱ هـ ق (مگر در موارد استثناء مثل سفر گناه و شکار).
[۱۲]. (کُتِبَ عَلَیْکُمُ…)، و نیز (أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ).
[۱۳] .جزیری، عبد الرحمن، غروی، سید محمد، مازح، یاسر، الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، ج ‏۱، ص ۷۴۵، چاپ اول، دار الثقلین، بیروت، ۱۴۱۹ هـ ق‏؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، موسوی، محمد باقر، ج ‏۲، ص ۱۲، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، سال ۱۳۷۴ هـ ش،.
[۱۴]. صدوق، عیون أخبار الرضا (ع) غفارى و مستفید، ج ‏۲، باب ۳۵، ص ۲۶۷، انتشارات جهان، سال ۱۳۷۸ هـ ق.
[۱۵]. رشید رضا، محمد، تفسیر القران الحکیم (تفسیر المنار)، ج ۲، ص ۱۵۰، چاپ دوم، دار المعرفة، بیروت، لبنان؛ رازى، ابوعبدالله  فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏۵، ص ۲۴۳، چاپ سوم، احیاء التراث العربى، بیروت، سال ۱۴۲۰ ق؛ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏۱، ص ۱۷۸، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ هـ ق.
[۱۶]. سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی‏، فی ظلال القرآن، ج ‏۱، ص ۱۶۹، چاپ هفدهم، دارالشروق‏، بیروت، قاهره‏، سال ۱۴۱۲ هـ ق‏.
[۱۷] .بقره، ۱۸۴، چند روز معدودى را (باید روزه بدارید!) و هر کس  از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادى از روزهاى دیگر(روزه بدارد) و بر کسانى که روزه براى آنها طاقت‏فرسا است (همچون بیماران مزمن، و پیر مردان و پیر زنان،) لازم است کفّاره بدهند: مسکینى را اطعام کنند و کسى که کارِ خیرى انجام دهد، براى او بهتر است و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانید!.
[۱۸].طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج ‏۱، ص ۳۸۳ (غیر معلوم)؛ شوکانی، محمد بن علی (شیعه زیدی)، فتح القدیر، ص ۲۸، ناشر دار ابن کثیر و دار الکلم الطیب، دمشق و بیروت، سال ۱۴۱۴٫
[۱۹]. سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، موسوی، محمد باقر، ج ‏۲، ص ۱۳٫
[۲۰]. سوره بقره، آیه ۱۸۴، وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُون.
[۲۱]. توبه، ۴۱٫
[۲۲]. یا” فعلیه عدة من أیام أخر”  اگر عدة را به رفع بخوانیم و یا اگر بنابر قرائت دیگر که به نصب است “فلیصم عدة من أیام أخر”، می باشد.
[۲۳]. سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، موسوی، محمد باقر، ج ‏۲، ص ۱۲٫
[۲۴]. صدوق، علل الشرائع، ذهنى تهرانى، ج ‏۲، ص ۲۴۱، چاپ اول، مؤمنین‏، قم، ۱۳۸۰ هـ ش.
[۲۵]. طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۲، ص ۲۰۳٫
[۲۶]. صدوق، من لا یحضره الفقیه، غفارى، ج ‏۲، ص ۴۸۲، ش ۱۹۷۷٫
[۲۷]. همان، ج ‏۲، ص ۴۸۵، ش ۱۹۸۱٫
[۲۸]. همان، ج ‏۲، ص ۴۸۵، ۱۹۸۲٫
[۲۹]. توضیح المسائل مراجع (المحشى للإمام الخمینی)، ج ۱، ص ۷۱۶٫
[۳۰]. همان، ص ۷۳۷، س ۶۵۲؛ اجوبة الاستفتاءات، ص ۱۳۲، م ۶۵۲ .
[۳۱]. مکارم، استفتاآت جدید، ج ۱، س ۲۲۷؛ ج ۲، س ۲۸۹٫
[۳۲]. صانعی، مجمع المسائل، ج ۲، س ۴۱۳ .
[۳۳]. استفتائات جدید، ج ۱، ص ۹۸، س ۴۷۱ .
[۳۴]. استفتائات تلفنی از دفتر معظم له.
[۳۵]. توضیح المسائل، (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱، ص ۷۳۵٫
[۳۶]. فاضل، جامع المسائل، ج ۱، ص ۱۳۷٫
[۳۷]. به آدرس زیر رجوع کنید: http://www.zahedan-tebyan.ir/main.asp?id=6362
[38]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۵۴، ح ۱۳۱۸، انتشارات جامعۀ مدرسین، قم، ۱۴۱۳ هـ ق، “وَ إِنَّمَا وَجَبَ التَّقْصِیرُ فِی ثَمَانِیَةِ فَرَاسِخَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ لِأَنَّ ثَمَانِیَةَ فَرَاسِخَ مَسِیرَةُ یَوْمٍ لِلْعَامَّةِ وَ الْقَوَافِل‏”.
[۳۹]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۹۵۲٫
[۴۰]. همان، ص ۹۵۳، (خوئى، تبریزى، سیستانى، زنجانى).
[۴۱]. مجمع الرسائل (المحشى لصاحب الجواهر)، ج ‏۱، ص ۴۳۲٫
[۴۲]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۹۲۸، م ۱۶۵۹٫
[۴۳]. همان.
[۴۴]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱، ص ۹۰۰، م ۱۵۹۶٫
[۴۵]. توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج۱، ص ۸۹۲، م ۱۵۷۳٫
[۴۶]. همان، ص ۹۳۹، م ۱۶۸۸٫
[۴۷]. همان، ص ۸۹۵، ذیل م ۱۵۸۲؛مکارم، شست و شوى دهان با آب یا داروها اگر چیزى از آن فرو نرود، روزه را باطل نمى‏کند و اگر بدون اراده به حلق برسد، اشکالى ندارد، ولى اگر از اوّل بداند بى‏اختیار به حلق مى‏رسد روزه‏اش باطل است و قضا و کفّاره دارد.
[۴۸]. همان، ص ۹۴۲، م ۱۶۹۰٫
[۴۹] . توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۸۹۲، م ۱۵۷۶٫
[۵۰] . همان، ص ۸۹۳، سیستانی.
[۵۱]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱، ص ۹۳۳، البته برخی از مراجع، قائل به کفاره جمع نیستند.
[۵۲]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱ ،ص ۹۰۳٫
[۵۳]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۹۲۸، م ۱۶۶۰، کسى که کفّاره روزه رمضان بر او واجب است، باید (یک بنده آزاد کند یا) به دستورى که در مسأله بعد گفته مى‏شود دو ماه روزه بگیرد، یا شصت فقیر را سیر کند یا به هر کدام یک مُد که تقریباً ده سیر است طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها بدهد و چنانچه اینها برایش ممکن نباشد، هر چند مد که مى‏تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد باید استغفار کند، اگر چه مثلًا یک مرتبه بگوید «استغفر اللَّه» و احتیاط واجب در فرض اخیر آن است که هر وقت بتواند، کفاره را بدهد.
[۵۴]. برگرفته از سؤال ۳۰۳۲ (سایت اسلام کوئست: ۳۲۷۸)، نمایه: روزۀ فرد سیگاری.
[۵۵]. توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج ۱، ص ۲۱۱، م ۳۵۲٫
[۵۶]. همان، ص ۸۹۹، ذیل م ۱۵۹۵٫
[۵۷] توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۸۹۱ ، م ۱۵۷۲٫
[۵۸]. همان، م ۱۵۸۹٫
[۵۹] . بهجت، در صورتی که بداند یا اطمینان داشته باشد که به سبب آن کار منی بی اختیار خارج خواهد شد.
[۶۰] . توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۸۹۷ ، م ۱۵۸۹٫
[۶۱].  همان، م ۱۵۹۱٫
[۶۲]. توضیح المسائل مراجع، ج ۱، ص۶۳، نظر حضرت آیت الله خامنه ای نیز مطابق با همین مطلب است. نک: توضیح المسائل مراجع، ج ۱، ص ۶۶، س ۹۳٫
[۶۳]. توضیح المسائل مراجع، ج ۱، م ۳۴۶؛ وحید، توضیح المسائل، م ۳۵۲؛ نوری، توضیح المسائل، م ۳۴۷؛ خامنه ای، اجوبة الاستفتاءات، س ۱۸۰؛  نک: نمایه: شرایط جنابت، سؤال ۴۴۵ (سایت اسلام کوئست: ۴۷۵)؛ بهجت، توضیح المسائل مراجع، ج ۱، م ۳۴۶؛ مکارم، تعلیقات علی العروة، غسل الجنابة، آیات عظام بهجت و مکارم: تنها دو نشانه برای منی کافی می دانند: ۱٫ همراه با شهوت باشد. ۲٫ با جستن بیرون آید. اگر هیچ یک از دو نشانه یا یکی از آن دو را نداشت، حکم به منی نمی شود؛  مگر آن که از راه دیگری یقین کند که منی است.
[۶۴]. برگرفته از سؤال ۱۴۱۲ (سایت اسلام کوئست: ۱۴۴۹)، نمایه: نشانه های منی و جنابت.
[۶۵]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۹۰۸، م ۱۶۱۹، ” اگر جنب عمداً تا اذان صبح غسل نکند، یا اگر وظیفه او تیمم است عمداً تیمم ننماید، روزه‏اش باطل است؛ اجوبة الاستفتااءت، ج ۱، ص ۱۳۳٫
[۶۶]. همان، ص ۹۰۹، م ۱۶۲۰؛ خوئى، تبریزى «اگر در روزه غیر ماه رمضان و قضاى آن از روزه‏هاى واجبى که مثل روزه ماه رمضان وقت آن معیّن است جنب عمداً تا اذان صبح غسل نکند أظهر این است که روزه‏اش صحیح است».
[۶۷]. همان، ص ۹۱۵، م ۱۶۳۲؛ فاضل «گرچه احتیاط مستحب آن است که فوراً غسل کند»؛ مکارم «هر گاه روزه دار در روز محتلم شود بهتر است فوراً غسل کند اما اگر نکند براى روزه‏اش اشکالى ندارد».
[۶۸]. همان، م ۱۶۳۳؛ مکارم « روزه‏اش صحیح است، خواه بداند پیش از اذان محتلم شده یا بعد از آن، و یا شک داشته باشد».
[۶۹]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۲، ص ۴۸۵، م ۲۴۳۳٫
[۷۰]. آیت‏الله خامنه‏اى، اجوبة الاستفتاءات، س ۱۲۰۳؛ آیت‏الله صافى، جامع‏ الاحکام، ج ۲، س ۱۳۲۹؛ آیت‏الله نورى، استفتاءات، ج ۲، س ۵۵۴؛ آیت‏الله سیستانى Sistani.org)، فیلم، (س ۳ دفتر آیت‏الله وحید، آیت‏الله بهجت، امام، آیت‏الله فاضل، آیت‏الله مکارم. آیت‏الله تبریزى، صراط النجاة، ج ۵، س ۱۱۲۹ و ج ۱، س ۸۹۴ و ۸۹۵؛ توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۲، ص ۹۷۴، س۱۲۰۰٫
[۷۱] . همان، ج‏۱، ص ۷۹۹-۸۹۷٫
[۷۲]. «استمناء» یعنی این که انسان با خودش کاری کند که از او منی بیرون بیاید و این کار از نظر اسلام حرام است و عامل این کار مرتکب گناه شده است؛ استمناء دارای انواعی است،مثل بازی کردن با دست، گوش کردن به سخن و صدای زن و (یا مرد) نامحرم، رد و بدل کردن حرف های عاشقانه، در خیال آوردن و فکر کردن به مسائل شهوت انگیز نگاه کردن به عکس یا فیلم یا مناظر شهوت آلود و… . اگر کسی با اختیار یکی از این اعمال را به قصد خروج منی انجام دهد و منجر به خروج منی از انسان بشود استمناء و حرام است؛ صاحب جواهر الکلام (ره)، مجمع الرسائل محشی (همراه حاشیه)، ج ۱، ص ۴۴۷، م ۱۴۱۱؛ مناسک محشی، شیخ مرتضی انصاری(ره)، ص۳۴؛ مناسک محشی، امام خمینی(ره)، ص ۱۶۳، ص ۳۳۴، اقتباس از سؤال ۴۶۸ (سایت اسلام کوئست: ۵۰۷) (حکم استمناء و انواع آن)؛ و سؤال ۱۵۴۴ (سایت اسلام کوئست: ۱۵۷۵).
[۷۳]. همان
[۷۴]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج۱، ص ۹۴۹، م ۱۷۱۰٫
[۷۵]. پاسخ دفتر مراجع به استفتاء مؤسسه رواق حکمت.
[۷۶]. آیت‏الله سیستانى، منهاج الصالحین، ج ۱، بعد از م ۱۰۰۴ آیت‏الله فاضل، جامع‏المسائل، ج ۱، س ۵۵۸ دفتر آیت‏الله صافى و آیت‏الله وحید.
[۷۷]. همان.
[۷۸]. برای آگاهی از نحوه جنابت زنان به نمایه: جنابت زنان، سایت اسلام کوئست،سؤال  ۱۸۸۵ مراجعه فرمائید.
[۷۹]. الآن بنده ای پیدا نمی شود تا آن را آزاد کرد پس این مساله موضوعا منتفی است.
[۸۰] . توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱، ص ۹۳۱، م ۱۶۶۰و۱۶۶۱٫
[۸۱] .الامام الخمینی، تحریر الوسیلة، ج‏۱، ص ۲۸۹٫
[۸۲]. اقتباس از پاسخ ۹۱۵۰ (سایت اسلام کوئست: ۹۱۳۲).
[۸۳]. همان، ص ۹۲۸، م ۱۶۶۰٫
[۸۴]. آیت الله خامنه ای این احتیاط را استحبابی می داند، أجوبة الاستفتاءات فی الصوم، ص ۴۳٫
[۸۵]. مسأله ۱۶۶۱: کسى که مى‏خواهد دو ماه کفاره روزه رمضان را بگیرد، باید سى و یک روز آن را پى در پى بگیرد و اگر بقیۀ آن پى در پى نباشد اشکال ندارد.
[۸۶]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ‏۱، ص ۹۳۰ و ۹۳۱، م ۱۶۶۵٫
[۸۷]. وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام)، ص ۵۸۷٫
[۸۸]. الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى،  ج‏۲، ص ۱۸۴؛ مجمع الرسائل (المحشى لصاحب الجواهر)، ج‏۱، ص ۴۶۸؛ ترجمه و شرح تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، ج‏۱، ص  ۱۳۹
[۸۹]. الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى، ج‏۲، ص  ۱۸۵
[۹۰]. الزیلعی الحنفی، فخر الدین، عثمان بن علی بن محجن البارعی، تبیین الحقائق و حاشیة الشلبی، کتاب الصوم، در بخش « فَصْلٌ نَذَرَ صَوْمَ یَوْمِ النَّحْرِ».
[۹۱]. الجزیری، عبد الرحمن- الغروی، السید محمد- یاسر مازح‏، الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج ۱، ص ۷۲۰، چاپ اول، دار الثقلین‏، ۱۴۱۹ق؛ مغنیة، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، ج ۱، ص ۱۶۰، چاپ دهم، دار التیار الجدید- دار الجواد، بیروت، لبنان، ، ۱۴۲۱ق.
[۹۲]. الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۱۶۱٫
[۹۳]. همان، ص ۱۶۰٫
[۹۴]. العثیمین، محمد بن صالح بن محمد، مجموع فتاوى و رسائل فضیلة الشیخ محمد بن صالح العثیمین، کتاب الصیام، « صیام التطوع »، مسائل من کتاب الفروع، المسألة الاولی، القول الخامس.
[۹۵]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج۱، ص ۷۲۰؛ الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۱۶۰٫
[۹۶]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج۱، ص ۷۲۶٫
[۹۷] . همان.
[۹۸]. همان، ص ۷۲۷٫
[۹۹]. همان، ص ۷۲۰-۷۲۱ و ص ۷۲۷؛ الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۱۶۱٫
[۱۰۰]. مجموع فتاوى و رسائل الشیخ محمد بن صالح العثیمین، کتاب الصیام، «صیام التطوع»، مسائل من کتاب الفروع، المسألة الاولی، القول الخامس.
[۱۰۱]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج۱، ص ۷۲۰-۷۲۱ و ص ۷۲۷؛ الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۱۶۱٫
[۱۰۲]. همان ص ۷۲۰؛ همان، ص ۱۶۰٫
[۱۰۳]. همان، ص ۱۶۰- ۱۶۱٫
[۱۰۴]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج۱، ص ۷۲۰٫
[۱۰۵]. اجوبة الاستفتاءات فی الصوم، ص۲۱٫
[۱۰۶] . الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى، ج‏۲، ص ۱۸۴؛ ترجمه و شرح تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، ج‏۱، ص ۱۳۸٫
[۱۰۷]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵، ص ۳۲۹؛ سید ابن طاوس، محاسبة النفس، ص ۱۹و ۲۰، (ترجمه فارسی، ص ۵۹- ۶۰)، انتشارات مرتضوی.