روش برخورد پیامبر با ناهنجاری های اجتماعی چگونه بود؟

پرسش:

پیامبر اکرم (ص) در مواجه با ناهنجاریهای اخلاقی و معنوی جامعه چه روشی داشتند؟

پاسخ: 

با سلام و تحیّت و آرزوی توفیقات الهی برای شما

از مطالعه مجموعة زندگی عملی و سیرة اجتماعی پیامبر(ص) فهمیده می‌شود که برخورد حضرت با انواع ناهنجاری‌های اجتماعی (اخلاقی و معنوی و غیر آن) با شرایط زمان و مکان و میزان آگاهی و اندیشه و خِرَد فرد هنجار شکن، تناسب و همخوانی داشته است. در برخی شرایط با سکوت معنی‌دار و به تعبیر قرآن «مرّوا کراماً» ویا به تذکر و نصیحت بسنده می‌کرد؛ گاهی نیز موضع‌گیری تندتر را مصلحت می‌دانست و در شرایط دیگری برخورد فیزیکی (تأدیبی و تعزیری و یا قانون الهی) را اجرا می‌کرد.

همان گونه که قرآن اساس رسالت حضرت را بر «تعلیم و تزکیه» اعلام نموده، پیامبر در برخورد با مسایل اجتماعی و ناهنجاری‌های سیره و روش خویش را بر پایة «آگاهی بخشیدن»، «تبیین و تبلیغ» یا کار فرهنگی و توسعة فرهنگ اسلامی با روش و شعار آسان‌سازی و راحت‌گیری استور نموده بود.

حضرت در این باره می‌فرماید: «اِنّ الله تعالی لَمْ یَبْعَثْنی مُعَنّتاً وَلا مُتَعَنَّتاً ولکن بَعَثَنی مُعَلِّماً مُیِسّراً؛(1) خداوند تعالی مرا نفرستاده تا سختگیر و اشکال‌تراش باشم، بلکه مرا فرستاد تا معلّمی آسانگیر باشم».

در این حدیث هم هدف رسالت خویش را بیان می‌کند (آموزش و آگاهی دادن به بشر ناآگاه و گمراه) و هم شیوه و روش آموزش خود را بیان فرموده است.
در مدت چهارده سال حضور در کار فرهنگی و اصلاح اخلاق و معنویت و فکر و فرهنگ جامعه در سر لوحة رسالت پیامبر قرار داشت ما یک سال پس از هجرت به مدینه، و با توجه به این که چند سال پیش‌تر نمایندگانی از طرف حضرت به مدینه اعزام شده بودند تا اصول اساسی اسلام را به مردم آموزش دهد، اوضاع اجتماعی و شرایط زمان و مکان تفاوت کرد، یعنی فضای مناسب و جدیدی برای بیان احکام و وظایف و مقررات بیشتر، فراهم شد و دستورها و احکام الهی از طریق وحی نازل می‌شد. از این رو به تدریج برای برخورد با متخلفان از اصول اخلاقی و مقررات دینی و هنجار شکنان، آیات و قوانین تأدیبی نازل شد. قوانین تأدیبی و کیفری برای ناهنجاری‌های اخلاقی و معنوی، همراه با رشد فرهنگ اسلامی مردم و افزایش سطح آگاهی‌های دینی و اخلاقی زنان تشدید شد، تا جایی که به پیامبر دستور داده می‌شود در برابر هنجار شکنان اخلاقی هیچ گونه نرمش و رأفت نشان ندهد، بلکه با قاطعیت تمام جلوی آنان را بگیرد.

قرآن دستور می‌دهد که حد الهی یعنی صد ضربه شلاق را در مورد افراد که مرتکب عمل منافی عفت عمومی شده‌اند، آشکار اجرا نماید و در آیة «ولا تأخذ بهما رأفة»(1) تأکید نموده است که هرگز دربارة آنان در دین و احکام خدا رأفت و ترحم روا مدارید.

امیرالمؤمنین(ع) سیرة پیامبر را در مواجه با ناهنجاری‌های اخلاقی و معنوی چنین بیان می‌کند: «طبیبٌ دوّار بطبّه، قَدْ اَحْکَمَ مَراهِمَهُ واَحْمی مواسمه(1)؛ پیامبر همانند طبیبی دوره‌گرد بود که در یک جا نمی‌ماند و برای خود مطبی قرار نمی‌داد، بلکه به راه می‌افتاد و حرکت می‌کرد. در کیف داروی حضرت هم مرهم‌های شفابخش آماده بود، و هم ابزار داغ کردن و وسیلة نشتر زنی و گداخته نمودن زخم‌ها را همراه داشت، تا به تناسب اوضاع و توجه به شرایط افراد، ابزارهای متفاوت را برای شفای قلب‌ها به کار گیرد.

1ـ نهج الفصاحه، حدیث شماره 124.
2ـ نور (24) آیه 2.
3ـ نهج البلاغه، خطبه