چرا معناي دقيق بعضی آيات قرآن مشخص نيست؟

پرسش:

به چه دليل معناي دقيق آيات قرآن مشخص نيست، تا تفسيرهاي متعدد و مختلف صورت نگيرد؟

پاسخ:

سلام و ادب
 قرآن آيات را به محكمات و متشابهات تقسيم كرده است(1). محكمات به آن آيات گفته مي‌شود كه براي همگان قابل فهم است. بيشتر آيات از اين دست هستند. از اين آيات به عنوان: "ام الكتاب" ياد مي‌شود كه ريشه و اساس قرآن را تشكيل مي‌دهند. آيات متشابهات نيز با بهره‌گيري از آيات محكمات تعريف و تفسير مي‌گردد. منظور از متشابهات آن است كه در بدو نظر معاني آنها پيچيده است و احتمالاتي درباره آنها هست. براي اين دست آيات، ظاهر و باطن هست كه ظاهر اين آيات براي همه روشن و قابل استفاده است، ولي باطن آيات متشابهات را همگان نمي‌فهمند. عدم فهميدن بدان جهت است كه بعضي توان علمي فهم آن آيات را ندارند.
در روايات و آيات ديگر تصريح شده است كه راسخان در علم آيات متشابهات را مي‌دانند(2).
آن دسته از آيات كه در ابتدا براي همگان قابل فهم نيستند، مبتني بر عوامل زير مي‌باشند:
1) بسياري از حقايق مربوط به جهان ديگر يا جهان ما وراي طبيعت است كه از افكار ما دور است و ما به حكم محدود بودن در زندان زمان و مكان قادر به درك آنها نيستيم. اين وضع در نتيجه نارسايي افكار ما و بلند بودن افق آن معاني است. در فهم آثار بزرگان نيز اين مطلب وجود دارد كه عمق معاني آنها سبب مي‌گردد بعضي مطالب آنها درك نشود، مانند برخي از مطالب كتاب‌هاي بوعلي سينا.
2) يكي ديگر از اسرار وجود متشابه در قرآن، به كار انداختن افكار و انديشه‌ها و به جود آوردن جنبش و نهضت فكري در مردم است، و اين درست به مسائل فكري پيچيده‌اي مي‌ماند كه براي تقويت افكار انديشمندان طرح مي‌شود تا بيشتر به تفكر و انديشه و دقت در مسايل بپردازند.
3) يكي از اسرار عميق بودن آيات اين است كه وجود اين گونه آيات در قرآن نياز شديد مردم را به پيشوايان الهي و پيامبر و اوصياي او روشن مي‌سازد و سبب مي‌شود كه مردم به حكم نياز علمي به سراغ آنها بروند و مرجعيت علمي و رهبري آنان را عملاً به رسميت بشناسند و از علوم ديگر و راهنمايي‌هاي مختلف آنان استفاده كنند. اين وضع درست به آن مي‌ماند كه در پاره‌اي از كتب درسي، شرح بعضي از مسايل به عهده معلم و استاد گذارده مي‌شود تا شاگردان، رابطه خود با استاد قطع نكنند و در اثر نياز، در همه چيز از افكار او الهام بگيرند. در واقع در مورد قرآن، به مصداق وصيت معروف پيامبر (اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و اهل بيتي...) عمل كنند(3).
برداشت‌هاي متفاوت از آيات مي‌تواند بر اساس عوامل زير باشد:
1) وجود آيات متشابه: اين گونه آيات دستاويز براي عده‌اي جهت بهره‌گيري‌هاي خاص از آيات مي‌شود. در حالي كه مي‌توان با رجوع به مفسران واقعي يا رجوع به آيات محكم، تفسير صحيح اين آيات را به دست آورد.
2) اختلاف آگاهي و شناخت انسان‌ها از معارف قرآني
3) نداشتن روش صحيح در تفسير آيات.
4) تفسير به رأي و عدم بهره‌گيري از روايات و مفسران واقعي.
بسياري از اختلافات ناشي از اين مورد است، به همين خاطر در روايات از تفسير به رأي (تفسير طبق خواسته خود) به شدت نهي شده است.
1. آل عمران، آيه 7.
2. تفسير نمونه، ج 2، ص326.
3. همان، ص 323 ـ‌ 324