چرا بیانات قرآن درباره انسان متفاوت است؟

پرسش:

قرآن انسان هايي را بالاتر از فرشته و شايستة سجود مي داند و در مورد بعضي از انسان ها مي گويد چهارپايان از ايشان برتري دارند. چه معيارهايي است كه اين مقدار تفاوت را به وجود آورده است؟

پاسخ:

با سلام و ادب

در قرآن دربارة انسان، بياني دوگانه وجود دارد: در بخشي از آيات، از كرامت و ارجمندي و برتري او بر ديگر موجودات سخن به ميان آمده و در برخي از آيات ديگر، انسان نكوهش شده و حتي فرودست بودن او از حيوانات مطرح شده است. اين بيان ما را به اين حقيقت رهنمون مي كند كه انسان از ديدگاه قرآن داراي دو نوع كرامت است:

1ـ كرامت ذاتي،

2ـ كرامت اكتسابي.

مقصود از كرامت ذاتي آن است كه خداوند انسان را به گونه اي آفريده كه در مقايسه با برخي موجودات ديگر از لحاظ ساختمان وجودي،‌ امكانات و مزاياي بيشتري دارد. انسان چه بخواهد و چه نخواهد،‌ از اين كرامت برخوردار است، اما كرامت اكتسابي، دست يابي به كمال هايي است كه انسان در پرتو ايمان و اعمال صالح خود به دست مي آورد.

همه انسان ها استعداد رسيدن به اين كمالات را دارند، ولي برخي به آن دست مي‌يابند و برخي از ان بي بهره مي مانند. استاد مطهري مي گويد: "انسان حقيقي كه خليفه الله است، مسجود ملائكه است. همه چيز براي او است و دارندة همه كمالات انساني است. انسانِ‌ به علاوة ايمان است،‌ نه انسان منهاي ايمان. انسان منهاي ايمان، كاستي گرفته و ناقص است.

چنين انساني حريص است، خونريز است، بخيل و ممسك است، كافر است، از حيوان پست تر است".(1)

  آدمـي زاده، طرفه معجوني است          كـزفــرشتـه، ســرشتـه و حيــوان

   گر رَوَد سوي اين، ‌شود كم از اين          وركند ميل آن، شود به از آن

پس با توجه به دو بُعدي بودن انسان (بعد مادي و معنوي) و مختار بودن او، هر انساني ميان اين دو بُعد در حال نوسان است. اگر گرايش او به امور مادي افزايش يابد، از هر حيواني پست تر خواهد شد و اگر گرايش او به امور معنوي فزون تر شود، از فرشته نيز بالاتر مي رود. زيرا توانايي ها و استعدادهاي فراتر از حيوان دارد،‌ اما اگر همانند حيوانات به فكر غرايز و امور مادي است، پس از آن هم پست تر است يا چون جناياتي انجام مي دهد كه حيوانات هم انجام نمي دهند،‌ از نيروي عقل و انديشه كه بسيار شريف و ارزشمند است، در راه خواسته هاي حيواني استفاده مي كند. از طرف ديگر علي رغم وجود همه انگيزه هاي حيواني و كشش هاي نفساني در وجود او،‌ از همة‌ آن تعلقات مي گذرد و فرشته‌خو مي شود، پس از اين جهت از فرشتگان برتر مي‌شود، چون در آن ها اين تعلقات و كشش ها نيست تا از آن ها بگذرند.

معيار مهم براي اين تفاوت، قدرت انتخاب و اراده در انسان است و وجود دو نيرو و كشش بسيار متضاد تا كدامين را برگزيند.

انسان ها از منظر برخورداري از كرامت اكتسابي و عدم آن، مورد ارزيابي قرار مي‌گيرند كه آيا فراتر از فرشتگان هستند و يا فراتر از حيوانات.

پي نوشت ها:

1.مجموعه آثارشهيد مطهري، ج 2،‌ ص 273.