منظور آيه 4 سوره حجرات چيست؟

پرسش:
 منظور آيه 4 سوره حجرات كه مى فرمايد: «كسانى كه تو را از پشت حجره ها بلند صدا مى زنند، بيشترشان نمى فهمند» چيست؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب و احترام
 در آيه 3 سوره حجرات مى خوانيم: (اِنَّ الَّذينَ يَغُضّونَ اَصواتَهُم عِندَ رَسولِ اللّهِ اُولـئِكَ الَّذينَ امتَحَنَ اللّهُ قُلوبَهُم لِلتَّقوى لَهُم مَغفِرَةٌ واَجرٌ عَظيم؛ آن ها كه صداى خود را نزد رسول خدا كوتاه مى كنند همان كسانى هستند كه خداوند دل هايشان را براى تقوا خالص نموده و براى آنان آمرزش و پاداش عظيمى است) و در آيه بعد (آيه 4) براى تأكيد بيش تر بر مضمون آيه 3، افرادى را كه اين دستور الهى را پشت سر مى افكنند، بى خرد مى شمرد و چنين مى فرمايد: (اِنَّ الَّذينَ يُنادونَكَ مِن وراءِ الحُجُراتِ اَكثَرُهُم لايَعقِلون؛ كسانى كه تو را از پشت حجره ها بلند صدا مى زنند بيشترشان نمى فهمند.)
در شأن نزول اين آيات نوشته اند كه گروهى از طايفه بنى تميم و اشراف آن ها وارد مدينه شدند. هنگامى كه داخل مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) شدند صدا را بلند كرده از پشت حجره هايى كه داخل منزلگاه پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) بود فرياد زدند: يا محمد اخرج الينا! «اى محمّد! بيرون بيا» اين سر و صداها و تعبيرات نامؤدبانه، متناسب با شأن پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)نبود. هنگامى كه آن حضرت بيرون آمد، گفتند: آمده ايم تا با تو مفاخره كنيم! اجازه ده تا شاعر و خطيب ما افتخارات قبيله بنى تميم را بازگو كند. پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) نيز اجازه داد. خطيب آنان كه عطارد بن حاجب نام داشت برخاست و از فضايل خيالى طايفه بنى تميم مطالب بسيارى گفت.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) به خطيب انصار ثابت بن قيس فرمود: پاسخ آن ها را بده، او برخاست و خطبه بليغى در جواب آن ها ايراد كرد به طورى كه خطبه آن ها را از اثر انداخت.
سپس شاعر آنان ـ زبرقان بن بدر ـ برخاست و اشعارى در مدح اين قبيله گفت كه «حسان بن ثابت» شاعر معروف مسلمان پاسخ كافى به او داد.
در اين هنگام يكى از اشراف آن قبيله به نام «اقرع بن حابس» گفت: اين مرد خطيبش از خطيب ما تواناتر و شاعرش از شاعر ما لايق تر است و آهنگ صداى آن ها نيز از ما برتر مى باشد.
در اين موقع پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) براى جلب قلب آن ها دستور داد هداياى خوبى به آن ها دادند. آن ها نيز تحت تأثير مجموع اين مسائل، اسلام را پذيرفتند و به پيامبرى حضرت محمّد(صلى الله عليه وآله وسلم)اعتراف كردند.[1]
از عبارت پايانى آيه 4 سوره حجرات، (بيشترشان نمى فهمند) روشن مى گردد كه هر چه سطح عقل و خرد انسان بالاتر رود، بر ادب او افزوده مى شود؛ زيرا ارزش ها و ضدّ ارزش ها را بهتر درك مى كند و براى همين، بى ادبى، نشانه بى خردى است.
البته قرآن كريم نمى فرمايد كه «همه اين افراد نمى فهمند» بلكه مى گويد: «بيشترشان نمى فهمند» (اَكثُرهُم لا يَعقِلون) كه انتخاب اين تعبير دو دليل مى تواند داشته باشد:
1. براى رعايت ادب و احتياط از اين كه حتّى اگر يك نفر هم مستثنى باشد حق او ضايع نگردد، از كلمه «اكثر» استفاده مى شود. گويى خدا در اين آيه و با اين تعبير مى خواهد به مخاطبان خود بفهماند كه من كه پروردگار شما هستم و از همه چيز با خبرم، هنگام سخن گفتن ادب را رعايت مى كنم، پس چرا شما رعايت نمى كنيد؟[2]
2. احتمال ديگر آن است كه واقعاً در ميان آن افراد بى ادب، افراد عاقلى هم بوده اند كه از سر بى توجهّى يا به خاطر عادات هميشگى صداى خود را بلند مى كردند، از اين رو فرمود: بيشترشان نمى فهمند.[3]

[1]. مجمع البيان، فضل بن حسن طبرسى، ج 9، ص 165، داراحياء التراث العربى. (با استفاده از ترجمه اين متن از تفسير نمونه).
[2]. تفسير نمونه، آية الله مكارم شيرازى و ديگران، ج 22، ص 140 و 141، دارالكتب الاسلاميه.
[3]. تفسير نمونه، آية الله مكارم شيرازى و ديگران، ج 22، ص 140 و 141، دارالكتب الاسلاميه.