آیا همراهی پیامبر برای ابوبکر فضیلت بود؟

پرسش:
 در ماجراى هجرت پنهانى پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) به مدينه، ابوبكر نيز حضرت را همراهى كرد و قرآن درباره اين سفر فرمود: (اِلاّ تَنصُروهُ فَقَد نَصَرَهُ اللّهُ اِذ اَخرَجَهُ الَّذينَ كَفَروا ثانِىَ اثنَينِ اِذ هُما فِى الغارِ اِذ يَقولُ لِصاحِبِهِ لا تَحزَن اِنَّ اللّهَ مَعَنا فَاَنزَلَ اللّهُ سَكينَتَهُ عَلَيهِ واَيَّدَهُ بِجُنود لَم تَرَوها[45]؛ اگر او را يارى نكنيد، خداوند او را يارى كرد؛ آن هنگام كه كافران او را (از مكّه) بيرون كردند، در حالى كه دوّمين نفر بود (و يك نفر بيش تر همراه نداشت)، در آن هنگام كه آن دو در غار بودند، و او به همراه خود مى گفت: غم مخور، خدا با ماست. در اين هنگام خدا آرامش خود را بر او فرستاد و با لشكرهايى كه نمى ديدند، او را تقويت نمود.) آيا آوردن عنوان «صاحب» براى ابوبكر و نيز نزول آرامش الهى بر قلب وى، نشانه مقام و منزلت ابابكر نيست؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب و احترام
 درباره بخش نخست پرسش بايد گفت كه كلمه «صاحب» در لغت به معنى «همنشين» و «همسفر» است؛ خواه اين همنشين و همسفر شخص خوبى باشد خواه شخص بدى باشد. چنان كه در آيه 37 سوره كهف در داستان آن دو نفر كه يكى با ايمان و ديگرى بى ايمان و مشرك بود مى خوانيم: (قالَ لَهُ صاحِبُهُ وهُوَ يُحاوِرُهُ اَكَفَرتَ بِالَّذى خَلَقَكَ مِن تُراب؛ دوست (با ايمان) وى ـ در حالى كه با او گفتوگو مى كرد ـ گفت: آيا به خدايى كه تو را از خاك آفريد كافر شدى؟)و در آيه 39 و 41 سوره يوسف نيز از هم سلولى هاى مشرك يوسف با عنوان صاحب ياد شده است. نتيجه آن كه صرف اطلاق كلمه «صاحب» بر يك شخص، فضيلتى براى وى شمرده نمى شود.
امّا درباره بخش دوّم پرسش بايد گفت كه گرچه برخى ضمير «عليه» در جمله (فَاَنزَلَ اللّهُ سَكينَتَهُ عَلَيهِ) را به ابوبكر باز گردانده و گفته اند چون پيامبر نياز به آرامش نداشت، پس نزول آرامش و سكينه الهى بر ابوبكر بوده است و از اين راه خواسته اند فضيلتى براى ابوبكر بسازند؛ امّا چنين ادّعايى اصلا پذيرفتنى نيست زيرا:
1. همه ضميرهاى قبل از «عليه» مانند ضميرهاى «الاّ تنصروه»، «نصره»، «اخرجه»، «لصاحبه» و نيز ضمير در «ايّده» كه پس از «عليه» آمده، به پيامبر باز مى گردد. بنابراين معنا ندارد كه بدون وجود قرينه اى قطعى، از ميان اين همه ضمير كه مربوط به رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) است، فقط ضمير «عليه» را به ابوبكر باز گردانيم.
2. محور بحث در اين آيه و دو آيه قبل از آن، عنايت و توجّه ويژه خدا به پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)و نصرت و يارى آن حضرت است. خدا در اين آيات مى خواهد بفهماند كه اگر شما پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) را يارى نكنيد، خداى متعال او را يارى خواهد كرد؛ هم چنان كه در ماجراى هجرت به مدينه كه كافران در تعقيب وى بودند ـ خدا يارى اش داد و با عنايت ويژه خود، او را به سلامت به مدينه ـ رساند. حال چگونه مى توان پذيرفت كه تنها در يك عبارت از مجموع اين آيات، محور بحث تغيير يافته و خدا از نزول آرامش بر ابوبكر سخن گفته باشد.
3. در آياتى از قرآن كريم (توبه/26 و فتح/26) مى بينيم كه در شرايط سخت و دشوار، خداى متعال، پيامبرش را مورد عنايت قرار مى داد و آرامش را بر قلب وى فرو مى فرستاد.
پس نمى توان به اين بهانه كه پيامبر به آرامش الهى نياز ندارد، سياق آيه 40 سوره توبه را ناديده بگيريم و ضمير «عليه» را ـ بر خلاف همه ضميرهاى قبلى ـ به ابوبكر بازگردانيم.
بنابراين، در آيه 40 سوره توبه، نه تنها فضيلتى براى ابوبكر شمرده نمى شود، بلكه بايد اين آيه را يك منقصت و كاستى در شخصيت وى دانست؛ زيرا بر خلاف مواردى همچون آيه 26 سوره توبه و 26 سوره فتح كه مى فرمايد: (اَنزَلَ اللّهُ سَكينَتَهُ عَلى رَسولِهِ وعَلَى المُؤمِنينَ؛ خدا آرامش خود را بر پيامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد)در آيه مورد بحث، تنها از نزول آرامش بر پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)سخن مى گويد و در حالى كه به حضور ابوبكر اشاره مى كند (اِذْ هُما فِى الْغار؛ آن گاه كه آن دو در غار بودند)، امّا در مقام ذكر عنايات خدا ـ يعنى يارى و نزول آرامش ـ ابوبكر را كاملا مورد بى توجّهى قرار مى دهد.
افزون بر اين، سخن پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) به ابوبكر كه آيه نقل كرده (لاتَحْزَن؛ غمگين مباش) از ناراحتى ابوبكر و اضطراب وى خبر مى دهد.[1] و آخرين مطلب اين كه ، برخى از محقّقان بر اين باورند كه ، اصولا شخصى كه همراه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده ، ابوبكر نبود؛ ولى پس از رحلت پيامبر اكرم ، عدّه اى دست به ساختن چنين فضيلتى زدند .

[1]. اقتباس از تفسير الميزان، علاّمه طباطبايى و تفسير نمونه، آية الله مكارم شيرازى و ديگران، ذيل آيه 40 سوره توبه، با اندكى اضافات ؛ ر.ك: مصنفات شيخ مفيد، ج 8، رسالة شرح المنام، كنگره شيخ مفيد ، الصحيح من سيرة النبى الاعظم، ج 4، ص 23 تا 31.