آیا ادیان میتوانند در تعامل بین تمدن ها نقش داشته باشند؟

پرسش:

آیا ادیان میتوانند در تعامل و جوشش بین تمدن ها نقش ذاشته باشند

پاسخ:

با سلام و ادب

پاسخ این پرسش، نيازمند تبيين و تعريف دين و تمدن است.
تمدن :
تمدن در عرف پارهاي از مردم و دانشمندان خودباخته، به معناي ليبراليسم اخلاقي، برهنگي و... است. در صورتي كه اگر مراد از تمدن اين معنا باشد، دين با آن به شدت مخالف بوده، و هدفش در مقابل آن است.
امّا تمدّن با توجه به معناي لغوي آن ـ نه عرفي ـ اگرچه تاكنون تعاريف متعددي را از سوي صاحبنظران به خود ديده است; ولي غالباً آن را "تخلق به اخلاق شهر و انتقال از خشونت و هجمه و جهل به حالت ظرافت، انس و معرفت"معنا كرده اند. (لغتنامة دهخدا، واژة تمدن.)
دين :
تعريف ما از دين، در نوع حضور دين در جامعه بشري و قلمرو آن، نقش تعيين كنندهاي دارد. اگر دين را منحصر به رفتارهاي زاهدانه و عبادات فردي بدانيم، نبايد از دين انتظاري بيش از اصلاح رفتار فرد داشته باشيم.
اما اگر به جامعيت دين در همة ابعاد معتقد باشيم كه حق همين است و دانشمندان دي نشناسي، چون علامه طباطبايي، شهيد مطهري، شهيد صدر و... آن را پذيرفته اند، در اين صورت قلمرو دين وسيع بوده و ميتواند در همة زمانها و ابعاد زندگي بشر حضور خود را به اثبات برساند. تعريف علامة طباطبايي از دين چنين است: "آن روش مخصوصي است در زندگي كه صلاح دنيا را به طوري كه موافق كمال اخروي و حيات دايمي حقيقي باشد تأمين مينمايد; پس، در شريعت بايد قانونهايي وجود داشته باشد كه روش زندگاني را به اندازة احتياج روشن سازد."(الميزان، علامه طباطبايي، ترجمة محمدباقر موسوي همداني، ج 2، ص 187 / ر.ك: انتظار بشر از دين، عبدالله نصري.)
طبق تعريفي كه از دين و تمدن شد روشن ميشود كه دين نه تنها با تمدن مخالف نيست، بلكه تمدن واقعي را ميسازد و هدفي جز پيشرفت، معرفت، دوري از بربريت و...; ـ البته با معيارهاي الهي ـ ندارد.  
اثبات اين مدعا نيازمند بررسي عوامل ظهور تمدن است.
عناصر و عوامل تمدن
در تمدن معمولاً چهار عنصر اساسي وجود دارد:
1. پيدا شدن سنتهاي اعتقادي، اخلاقي;
2. پيدا شدن سازمان سياسي;
3. پيشبيني و احتياط در امور اقتصادي;
4. تلاش و كوشش در راه علم و گسترش هنر.
عوامل تمد نساز ياد شده ـ با معيارهاي متفاوت ـ در اديان مختلف آسماني، به ويژه دين اسلام، وجود دارد. بهترين مؤيد بر آن، استمرار تمدن توحيدي; البته با فراز و نشيبها از پيدايش انسان تاكنون است.
در ذيل به اختصار به ديدگاه قرآن، درباره عوامل ياد شده ـ با معيار قرآني و الهي ـ اشاره ميكنيم:
بُعد اعتقادي و اخلاقي
هر جامعه و تمدني داراي نوعي عقيده نسبت به جهان و هستي است. و در همة اقوام و ملل نوعي اخلاق وجود دارد.
از نظر قرآن كريم، معيارهاي تمدن در بُعدهاي ياد شده عبارتند از:
1) ايمان به خداي يگانه "إنّ هـَذه أمّتكم أمّة وَحدة و أنا ربّكم فاعبدون" (1);
 2) تسليم محض در مقابل خداوند (2);
3) تقوي (3); 4
4) وفاي به عهد (4);
5) صبر و استقامت (5)
6) تعاون (6) و... .
بُعد مديريتي و سياسي
پرواضح است سيستم مديريت و نظام سياسي يك جامعه، حساسيت و اهميت زيادي داشته و در پيشرفت يا انحطاط آن نقش به سزايي دارد. اسلام با تبيين نظام سياسي دقيق و پويا به اين بُعد از عامل پيشرفت جامعه و تمدن نيز پرداخته است. قرآن كريم در چند جهت اين امر را بررسي كرده است:
1. تبيين صلاحيت شخصي رهبر (7)
2. وظايف مدير و رهبر در مقابل مردم (8)
3. وظايف مردم در قبال رهبر (9)
4. قانونگذاري (10)
بُعد اقتصادي
يك جامعه متمدن، علاوه بر مسايل معنوي، در بُعد مادي از جمله اقتصاد نيز بايد كامل و پيشرفته باشد. از ديدگاه قرآن، شكوفايي و بهبود وضعيت مالي شرايط زير را ميطلبد:
1- پرداختن ماليات (11);
2- عدم تراكم ثروت (12)
3- مشروعيت در تحصيل مال (13)
 4- روابط سالم اقتصادي و...
بُعد علم و هنر
شايد در تاريخ هيچ دين و تمدني به اندازة دين اسلام تشويق و حمايت از علم و دانش و عالمان و دانشمندان نتوان يافت. از بسياري از آيات قرآن مجيد و احاديث پيشوايان معصوم: اين نكته به خوبي روشن ميشود.

1)    انبيأ، 92
2)    احزاب، 36
3)    اعراف، 65
4)    مؤمنون، 8
5)    بقره، 177
6)    مائده، 2
7)    مائده، 55; نسأ، 141; بقره، 247; يوسف، 55
8)    آل عمران، 159; اعراف، 150; انفال، 65
9)    نسأ، 59; انفال، 62; حجرات، 1; انفال، 27
10)    يوسف، 40; آل عمران، 83
11)    توبه، 103
12)    حشر، 7
13)    بقره، 188
14)