با سلام و ادب
از روایات اهل بیت علیهم السلام استفاده مى‏شود که فشار قبر عمومیّت دارد مگر برای افراد اندکى و این فشار قبر براى عدّه‏اى کیفر اعمال محسوب مى‏شود و به منزله کفاره گناهان و جبران کوتاهى‏ها است.
امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلى الله علیه و آله نقل فرموده است که: «ضَغْطَةُ القَبرِ لِلْمۆمِنِ کَفّارةٌ لِما کانَ مِنْهُ مِنْ تَضْییعِ النِّعَمِ».(۱) «فشار قبر براى مۆمن کفّاره نعمت‏هایى است که تباه کرده است».
در «عِلَل‌ الشّرآئع‌» مرحوم‌ صدوق‌ از أمیرالمۆمنین‌ علیه‌ السّلام‌ روایت می کند:”قَالَ: عَذَابُ الْقَبْرِ یَکُونُ مِنَ النَّمِیمَةِ وَالْبَوْلِ وَ عَزْبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ”.(۲) «فرمود: عذاب‌ قبر از سخن‌چینی‌ و پرهیز نکردن‌ از بول‌ و دوری‌ مرد از زنش‌ پیدا می شود که‌ رختخواب‌ خود را جدا نموده‌ و در غذا و خواب‌ از او دوری‌ کند.»
در روایتی از أبوبصیر آمده است: “قَالَ: قُلْتُ لاِبِی‌ عَبْدِاللَهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَ یَفْلِتُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ أَحَدٌ؟ قَالَ: فَقَالَ: نَعُوذُ بِاللَهِ مِنْهَا ؛ مَا أَقَلَّ مَنْ یَفْلِتُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ!”
«می گوید: من‌ به‌ حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ عرض‌ کردم‌: آیا کسی‌ از فشار قبر رهائی‌ پیدا میکند؟ حضرت‌ فرمودند: پناه‌ به‌ خدا از فشار قبر ؛ چقدر افرادی‌ که‌ از فشار قبر رهائی‌ پیدا کنند کم‌ هستند.» و حضرت‌ صادق‌ علیه السلام به‌ دنبال‌ این‌ قضیّه‌ فرمودند: رسول‌ خدا صلّی‌ الله‌ علیه‌ وآله‌ وسلّم‌ برای‌ تشییع‌ جنازة‌ سَعد از منزل‌ خارج‌ شدند در حالی که‌ هفتاد هزار فرشته‌ جنازه وی‌ را تشییع‌ می نمودند؛ و پس‌ از دفن‌، حضرت‌ رسول‌ الله‌ سر خود را به طرف‌ آسمان‌ بلند نموده‌ و فرمودند: مِثْلُ سَعْدٍ یُضَمُّ؟ آیا فشار قبر، شخصی‌ مانند سعد را با این‌ سابقه درخشانش‌ در اسلام‌ فرا می گیرد؟ أبوبصیر می گوید: عرض‌ کردم‌: فدایت‌ شوم‌ ما چنین‌ می‌پنداشتیم‌ که‌ سعد از بول‌ اجتناب‌ کامل‌ نمی کرد!
مراد از قبر آن گودال کوچکى نیست که انسان را در آن دفن مى‏کنند بلکه مقصود جهانى است که انسان پس از مرگ و پیش از بر پا شدن قیامت در آن زندگى مى‏کند و چون قرار گرفتن در قبر ملازم یا سرآغازى براى ورود به عالم برزخ مى‏باشد واژه قبر در مورد آن به کار رفته است
حضرت‌ فرمود: مَعَاذَ اللَهِ، إنَّمَا کَانَ مِنْ زَعَآرَّةٍ فِی‌ خُلُقِهِ عَلَی‌ أَهْلِهِ. «پناه‌ به‌ خدا چنین‌ نیست‌، بلکه‌ فشار قبر سعد به‌ علّت‌ سوء خُلقی‌ بود که‌ با اهل‌ خانه خود داشت‌.» حضرت‌ صادق‌ علیه السلام فرمودند: مادر سعد گفت‌: گوارا باد ای‌ سعد بر تو در این‌ بهشتی‌ که‌ وارد شدی‌! رسول‌ خدا فرمود: ای‌ مادر سعد! بر خدا حکم‌ جزمی‌ منما.(۳)
در این روایت مى‏بینیم سعد بن معاذ که از اصحاب جلیل القدر پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله بود هم به خاطر بداخلاقى با خانواده گرفتار فشار قبر مى‏شود.

عوامل کاهش فشار قبر
در برخی روایات به اعمالی اشاره می شود که در کاهش فشار قبر مۆثر هستند مانند: بجا آوردن رکوعى کامل در نماز، مداومت بر خواندن سوره «زخرف»، قرائت سوره «نساء» در هر جمعه، به جا آوردن نماز شب، خواندن سوره «تکاثر» هنگام خواب، گذاشتن دو چوب‏تر با میّت، روزه گرفتن چهار روز از ماه رجب و دوازده روز از ماه شعبان، تلاوت سوره «ن والقلم» در نماز واجب و مستحب. موارد دیگرى را نیز با تتبّع در احادیث ائمّه علیهم السلام مى‏توان به موارد فوق اضافه کرد.(۴)
این که چه رابطه‏اى بین بعضى اعمال با شدّت یا ضعف فشار قبر وجود دارد مسأله‏اى است که از حیطه علم و ادراک ما بالاتر است و چون ما با محسوسات و مادیّات سرو کار داریم نمى‏توانیم به طور حقیقى عالم مثال و برزخ را بشناسیم، بنابراین از طریق معصومین علیهم السلام که خداوند به آنها علم به این مسائل را عنایت کرده است به امور ماوراى این عالم مطّلع مى‏شویم.
با توجّه به آنچه اشاره کردیم این روح است که فشار را تحمّل مى‏کند.بنابراین انسان غرق شده یا سوخته یا به دار آویخته اگرچه در قبر به معناى مشهور آن نباشند اما روح آن‏ها وارد عالم برزخ شده و در فشار نسبت به کردار خود قرار مى‏گیرد.
مرحوم کلینی‌ از یونس‌ روایت‌ می کند:”قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَصْلُوبِ یُعَذَّبُ عَذَابَ الْقَبْرِ؟ قَالَ: فَقَالَ: نَعَمْ إنَّ اللَهَ عَزَّ وَجَلَّ یَأْمُرُ الْهَوَآءَ أَنْ یَضْغَطَهُ.”(۵) « از حضرت‌ صادق (ع) راجع‌ به‌ شخصی‌ که‌ به‌ دار آویخته‌اند سۆال‌ کردم‌ که‌ آیا او را هم‌ عذاب‌ قبر می دهند؟ حضرت‌ فرمود: آری‌ خداوند عزّ وجلّ به‌ هوا امر می کند که‌ او را در فشار خود بگیرد.»
از روایات اهل بیت علیهم السلام استفاده مى‏شود که فشار قبر عمومیّت دارد مگر برای افراد اندکى و این فشار قبر براى عدّه‏اى کیفر اعمال محسوب مى‏شود و به منزله کفاره گناهان و جبران کوتاهى‏ها است
و در روایت‌ دیگر حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ در پاسخ‌ گفتند که‌: خداوند زمین‌ و هوا یکی‌ است‌ ؛ خداوند بسوی‌ هوا وحی‌ میکند که‌ او را در فشار بگیرد، و هوا چنان‌ او را در فشار قرار میدهد که‌ از فشار قبر سخت‌تر باشد.(۶)
با دقّت در روایات و آیات مربوط به عالم برزخ و عذاب قبر روشن مى‏شود که مراد از قبر آن گودال کوچکى نیست که انسان را در آن دفن مى‏کنند بلکه مقصود جهانى است که انسان پس از مرگ و پیش از بر پا شدن قیامت در آن زندگى مى‏کند و چون قرار گرفتن در قبر ملازم یا سرآغازى براى ورود به عالم برزخ مى‏باشد واژه قبر در مورد آن به کار رفته است.
در روایتى از امام سجاد علیه السلام نیز کلمه برزخ همان قبر معنا شده است‏.(۷)
در حدیثى از امیرمۆمنان على علیه السلام آمده است که فرمود:«گروهى از ما پیوسته درباره عذاب قبر در شک بودند تا این که سوره‏ «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ» نازل شد تا آن جا که فرمود: کَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ‏ که منظور از آن عذاب قبر است سپس مى‏فرماید: ثُمَّ کَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ‏ که منظور عذاب قیامت است» .(۸)
بنابراین عذاب قبر در قرآن هم آمده امّا این که چقدر طول مى‏کشد کسى اطّلاعى ندارد و بستگى به افراد و اعمال آن‏ها دارد .
نتیجه:
در مورد عوامل تشدید یا تضعیف فشار قبر آنچه از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است مى‏تواند راه گشاى آشنایى ما به این عوامل باشد. به طور کلى همه انحرافات و آلودگى‏هاى فکرى عقیدتى، اخلاقى و عملى- که شرعاً از آن‏ها نهى شده- مى‏تواند در فشارهاى برزخى موثّر باشد ولى در کلمات اهل بیت علیهم السلام بعضى از آلودگى‏هاى خاص به عنوان عامل تشدید فشار قبر معرّفى شده است.

پی نوشت:
۱- بحار الانوار،ج۶، ص۲۲۱/ «علل‌ الشّرآئع‌» ،ج۱، ص‌ ۳۰۹
۲-«علل‌ الشّرآئع‌» ،ج۱، ص‌ ۳۰۹
۳ـ «فروع‌ کافی‌» ج‌ ۳، ص‌ ۲۳۶/ «بحار الانوار» ج‌ ۶، ص‌ ۲۶۱.
۴- منازل الآخرة: ۲۶- ۳۰/ لئالى الأخبار: ج۵،ص ۲۵.
۵- «فروع‌ کافی‌» ج‌ ۳، ص‌ ۲۴۱.
۶-همان
۷-بحار الانوار ،ج ۶،ص ۱۵۹.
۸-مجمع البیان فی تفسیر القرآن ،ج ۱۰،ص۸۱۲.

برخي از اعمال است كه باعث فشار قبر مي‌شود و برخي از اعمال است كه فشار قبر را از بين مي‌برد، كه به هر دو مورد اشاره مي‌شود.
فشار قبر يكي از حقايقي است كه مؤمنان به آن اعتقاد دارند. منظور از قبر، قبر ظاهري افراد نيست؛ زيرا در مكاني كه ميت دفن مي‌شود هيچ تغييري ايجاد نمي‌شود، علاوه بر اين كه عده‌اي به گونه‌اي مي‌ميرند كه جسد آنان از بين مي‌رود و يا هرگز دفن نمي‌شوند تا آن كه بدنشان از بين مي‌رود. در روايتي از امام صادق (عليه‌السلام) از حال شخصي پرسيده مي‌شود كه بعد از كشته شدن همچنان بدنش بر "دار " باقي است، آيا چنين شخصي عذاب قبر دارد؟
حضرت فرمود: بله.[1]
بنابراين فشار قبر براي هر نوع مردني قابل تصور است.
در مورد فشار قبر، برخي از اعمال است كه باعث فشار قبر مي‌شود و برخي از اعمال است كه فشار قبر را از بين مي‌برد، كه به هر دو مورد اشاره مي‌شود.
عوامل ايجاد فشار قبر
در روايات وارد شده است كه بيشترين علتي كه انسان به عذاب قبر مبتلا مي‌شود؛ به دليل سخن‌چيني و بدخلقي و بي مبالاتي به نجاست بول (ادرار) است. [2] در روايت ديگر از رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم) نقل شده است: «عذاب قبر به سزاي سخن چيني، غيبت و دروغ است». [3]
عوامل از بين رفتن فشار قبر
1.امام صادق (عليه‌السلام): هر چيزي قلبي دارد و قلب قرآن سوره ياسين است. كسي كه آن را قرائت كند از فشار قبر ايمن خواهد بود،و ... . [4]
2.امام باقر (عليه‌السلام):كسي كه بر تلاوت سوره زخرف مداومت نمايد، خداوند در قبر، او را از حشرات و حيوانات سمي زمين و فشار قبر ايمن مي‌نمايد تا زماني كه در پيشگاه خداوند حاضر شود. [5]
3.امام صادق (عليه‌السلام):كسي كه بين ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه از دنيا برود، خداوند او را از فشار قبر ايمن ميگرداند. [6]
4.منصور بن حازم گويد: از امام صادق (عليه‌السلام) پرسيدم پاداش كسي كه چهار بار حج بجا آورده چيست؟ فرمود: اي منصور كسي كه چهار بار حج بجاي آورد هرگز فشار قبر نبيند. [7]
5.اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) فرمودند: كسي كه در هر جمعه سوره نساء را بخواند از فشار قبر ايمن خواهد بود. [8]
6.امام باقر (عليه‌السلام) در ضمن بيان اثرات زيارت امام حسين (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: زيارت امام حسين باعث ايمن بودن زائر از عذاب قبر مي‌شود. [9]
7.پيامبر اسلام (صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم) فرمود: سه طايفه از زن‌ها هستند كه عذاب قبر از آن‌ها برداشته شود و با حضرت فاطمه دختر حضرت محمّد (صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم) محشور مي‌شوند؛ زني كه بر تنگدستي شوهرش صبر كند، زني كه با شوهر بد اخلاق بسازد و زني كه مهريه اش را ببخشد. [10]
8.از رسول خدا روايت شده است كه صدقه دادن مؤمن از او آفت‌هاي دنيا و عذاب قبر و عذاب روز قيامت را برطرف مي‌كند. [11]
در پايان يادآور مي‌شويم كه اگر چه عذاب قبر بسيار رنج آور و سخت است، ولي همين فشار و عذاب قبر، كفاره‌ي گناه مؤمنان است تا در قيامت و هنگام رسيدگي به اعمال، از گناهان آنان كاسته شده باشد. در روايات متعددي به اين حقيقت اشاره شده است؛ سكوني از امام صادق (عليه‌السلام) و ايشان از پدرش و از پدرانش، از امير مؤمنان (عليه‌السلام) نقل كرده است كه رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم) فرمود: فشار قبر براي مؤمن كفّاره نعمت‌هايي است كه تباه كرده است. [12]
پي‌نوشت‌ها:
[1] كليني،محمد بن يعقوب،كافي، ج 3، ص 241،دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1365ش.
[2] صدوق، محمد بن علي، اعتقادات(ترجمه حسني)، ص 69، انتشارات اسلاميه، تهران، 1371ش.
[3] مجلسي، محمد باقر، ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار(ترجمه‌ي محمد باقر كمره اي)، ج2، ص162، انتشارات اسلاميه، تهران، 1364ش.
[4] صدوق، محمد بن علي،ثواب الاعمال(ترجمه بندرريگي)، ص 223، انتشارات اخلاق، قم،1379ش.
[5] همان، ص 243.
[6] همان،ص419.
[7] صدوق، محمد بن علي، من لا يحضره الفقيه، ج2، ص 217، انتشارات جامعه مدرسين، قم، 1413ق.
[8] همان،ص 223.
[9] محدث نوري، مستدركالوسائل، ج 10، ص 309، انتشارات موسسه آل البيت، قم، 1408ق.
[10] ديلمي، حسن بن ابي الحسن،ارشاد القلوب (ترجمه رضايي)، ج1، ص 413، انتشارات اسلاميه، تهران، 1377ش.
[11] همان،ج1، ص 444.
[12] ثواب الاعمال، (ترجمه بندرريگي)، ص 425.