با سلام و ادب
همه دعاها در حقيقت گفت‏وگو و مناجات با خداست. آن‏چه مهم است اخلاص در دعا و قطع نظر از غير اوست.
البته دعاهايى كه مشتمل بر اسماى الهى باشند مانند دعاى مشمول و دعاهاى صحيفه سجاديه بسيار مناسب هستند. براى برآورده شدن حاجات، خواندن نماز جعفر طيار سفارش شده است. ضمنا ما ختم صلوات (نذر چهارده هزار صلوات هديه به ارواح طيبه ائمه (ع )) را توصيه مي نماييم. خواندن زيارت عاشورا در 40 روز، خواندن دعاي توسل در 40 هفته همراه با نماز امام زمان(عج) در شب هاي چهارشنبه و هم چنين خواندن 114 مرتبه دعاي «اللهم اغنني بحلالك عن حرامك و بفضلك عمن سواك» در يك مكان مقدس مانند مساجد يا زيارتگاه ها، بسيار تجربه شده.
البته گفتني است؛ اينكه توقع داشته باشيم دعايي باشد كه سريعا به اجابت برسد و خواسته هاي ما را برآورد, شايد منطقي نباشد, زيرا تحقق هر امري تابع شرايط خود است. البته در عين حال هيچ دعايي خالي از نوعي اجابت فوري نيست، زيرا دعا نوعي عبادت و پرستش است و درهر عبادتي كه با قصد قربت انجام مي شود ؛ يعني عبادت كننده تصميم دارد به خداي خود نزديك شود و به كمالات ذات اقدس اله آراسته گردد، خالي از اثر قربي نيست. بنابر اين، همين كه دعا و عبادت با خلوص نيت و شرايط لازم انجام مي شود، در همان لحظه به اجابت مي رسد و اثر معنوي خود را بر روح و جان انسان مي گذارد. و با استمرار اين حالت است كه آدمي به تدريج مظهر نورانيت و اسماء و صفات كماليه حق تعالي شده، به كمال و سعادت شايسته خود مي رسد، خود دعا كردن، در حقيقت، درمان عطش قلب و تسكين سوزش جان و و نياز روح به عروج به عالم قدس اله است. امام صادق(ع)فرمود: شما را به دعا سفارش مى كنم. زيرا با هيچ عمل ديگرى همچون دعا, به خدا نزديك نمى شويد. (كافي، ج2، 467).
انسان همه مطالب و نيازهاي خود را مي تواند از خداي بخشنده و مهربان بخواهد. به ويژه خواسته هاي ديني و الهي كه نشانه قوت ايمان و روح بندگي است. دعاهايي كه مي تواند در اين زمينه مفيد باشد بيش از همه اين است كه خالصانه با حالت تضرع و نياز و ايمان كامل قدرت خداوند در برآوردن حاجت شما با زبان خود و توجه قلبي به خداي تعالي خواسته خود را به طور كامل از او بطلبيد. افزون بر اين، دو دعا را نيز زياد بخوانيد در قنوت نماز و بعد از هر نماز، در سجده و يا هر وقت ديگر:
1. «اللهم اغنني بحلالك عن حرامك و بطاعتك عن معصيتك؛ خدايا مرا بي نياز كن با حلالت از حرامت و با فرمانبرداريت از نافرمانيت».
2. «رب اني لما انزلت الي من خير فقير؛ خدايا! بي ترديد من به خيري كه تو بر من فرو مي فرستي نيازمند و محتاجم».(قصص، آيه 24)
قرآن مجيد مي فرمايد كه وقتي موسي گرسنه و تنها و بي سرپناه اين دعا را خواند به لطف خداي عالي حضرت شعيب دختر خود را به سوي او فرستاد و او را به دامادي برگزيد. ان شاء الله دعاهاي قرآني براي همه ما مفيد بوده و ظرفيت استفاده از آنها را داشته باشيم همچنين دعاي معراج و نادعلي براي گشايش همه گرفتاري ها از جمله مشكل شما مفيد است مرحوم شيخ عباس قمي در مفاتيح الجنان پس از نقل دعاي توسل به فاصله چند صفحه دعايي از حضرت كاظم(ع) نقل مي كند و مي فرمايد دعاي عظيم الشأن و سريع الاجابه است و آغاز آن چنين است: «اللهم اني اطعتك في احب الاشياء اليك و هوالتوحيد...».
نكته مهم اين است كه اگر دعايي سريع الاجابه هم باشد تا خواننده آن آمادگي و زمينه را نداشته باشد و دلش آماده و نرم و خاضع نباشد، آن دعا اثربخشي كامل ندارد. علامه طباطبايى‏رحمه الله با استفاده از دو آيه شريفه «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛(1) و آيه «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛(2) استفاده مى‏فرمايند كه در استجابت دعا دو چيز معتبر است: يكم) دعوت، خواستن و طلب باشد، آن هم به راستى و صداقت؛ نه كه اين لقلقه زبان باشد كه لفظ «ادعو» آن را مى‏رساند. دوم) فقط از خداوند بخواهد كه لفظ «عنّى» همين را مى‏فهماند. بنابراين اگر به يك سبب از هزاران اسباب خارجى اعتماد كند، از خدا نخواسته و در اين جا «عنّى» محقق نشده است»(3) و خداوند قول نداده كه اگر از ديگران چيزى خواستيد، آن را مستجاب كند. حال در هر دعايى اين دو شرط مهم تحقق داشته باشد، اجابت حتمى است و اگر هر يك از اين دو شرط نباشند حقيقت دعا به طور كامل تحقق نيافته است، لاجرم خداوند استجابت آن را تضمين نفرموده است؛ بلكه اگر كسى از غير خدا چيزى بخواهد، خداوند او را به غير خود واگذار مى‏فرمايد. يك. موانع استجابت دعا اهل بيت عصمت و طهارت - كه مفسران قرآن كريم هستند - براى استجابت دعا موانعى را ذكر نموده‏اند كه به بعضى از آنها اشاره مى‏كنيم. 1.1. غفلت قلب‏ دعا يعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى مى‏باشد و طبيعى است كه اين ارتباط در صورتى مؤثر است كه فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلكه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پيشگاه او شكل بگيرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «اعلموا ان الله لا يقبل دعاءً عن قلب غافل»؛ «بدانيد كه خداوند دعائى كه از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمى‏كند».(4)
در واقع خداى متعال اين گونه بندگان خود را تأديب و تربيت مى‏كند تا از راه خطا بازگشته و مسير صحيح هدايت الهى را در زندگى خود انتخاب كنند.
2.1. منافات داشتن با حكمت الهى‏ خداى متعال بر اساس حكمت خود، اين عالم را طبق قوانين خاص اداره مى‏كند و هيچگاه، اين قوانين را نقض نمى‏كند. بنابراين استجابت دعا بايد از مسير قوانين و سنن الهى جريان يابد و اگر دعايى نقض كننده اين مطلب باشد، مستجاب نمى‏شود؛ زيرا خداى متعال فقط كريم نيست؛ بلكه حكيم نيز هست و هيچ صفتى از صفات او، صفت ديگرش را نقض نمى‏كند. امام على‏عليه السلام مى‏فرمايد: «ان الله سبحانه لا ينقض حكمته فلذلك لا يقع الاجابة فى كل دعوة»؛ «خداوند سبحان حكمت خويش را نقض نمى‏كند بنابراين هر دعايى را مستجاب نمى‏سازد».(5)
3.1. عدم مصلحت‏ گاهى انسان از خداوند چيزهايى را درخواست مى‏نمايد و فكر مى‏كند اجابت آن به نفع او مى‏باشد؛ حال آنكه در واقع اجابت آن درخواست؛ به ضرر او است. اين سخن، اشاره به آيه 216 سوره «بقره» دارد كه مى‏فرمايد: «عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ...»؛ «چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد حال آنكه خير شما در آن است و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرّ شما در آن است...». و همه اينها به خاطر جهل و يا محدوديت‏هايى است كه در انسان وجود دارد.
4.1. گناهان اجتماعى‏ گناهان اجتماعى - مثل ترك امر به معروف و نهى از منكر - باعث عدم اجابت دعا است. پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمودند: «اگر امر به معروف و نهى از منكر را ترك كنيد، بدترين شما بر شما چيره خواهند شد، آن گاه نيكان شما دست به دعا برمى‏دارند، ولى اجابت نمى‏شود». دو. آداب دعا در روايات نورانى معصومين‏عليه السلام امورى به عنوان آداب دعا بيان شده كه رعايت آنها مى‏تواند در استجابت دعا مؤثر باشد.
1.2. اصرار در دعا يكى از عواملى كه سبب استجابت دعا مى‏گردد، اصرار در دعا است خداى متعال بنا به دلايلى گاهى اوقات دعاى بنده خويش را سريعاً اجابت نمى‏كند؛ حال يا به علت گناهى كه انجام داده و بايد توبه كند و يا به علت عدم وجود شرايط لازم و نياز به فرصت براى استجابت دعا از مجراى طبيعى و يا به جهت اينكه خداى متعال مى‏خواهد بنده‏اش، ارتباط خود را با او بيشتر كند و به درگاه او توجه زيادتر داشته باشد. بنابراين اصرار در دعا خود مى‏تواند عاملى در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزيدن در دعا، موجب خشنودى خداوند متعال است. امام باقرعليه السلام مى‏فرمايد: «ان الله عزوجل كره الحاح الناس بعضهم على بعض فى المسأله و أحب ذلك لنفسه»؛ «بدرستى كه خداوند متعال كراهت دارد از اصرار مردم نسبت به يكديگر براى اداى حاجات، در حالى كه آن را براى خود دوست دارد».(6)
و نيز مى‏فرمايد: «والله لايلحّ عبد مؤمن على الله عزوجل فى حاجة الا قضاها له»؛ «به خدا قسم اصرار نمى‏ورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال براى حاجتى مگر اين كه آن را برآورده مى‏سازد».(7) رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «ان الله يحب السائل»؛ «خداى متعال درخواست‏كننده را دوست دارد»،(8) بنابراين اصرار در دعا به پيشگاه الهى، گذشته از اينكه موجب برآورده شدن حاجت مى‏شود. فى نفسه امرى مطلوب و مورد عنايت خداوند متعال است بدين جهت هيچ‏گاه نبايد از تأخير در استجابت دعا دلگير و نا اميد شد. پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «رحم الله عبداً طلب من الله عزوجل حاجة فالّح فى الدعاء استجيب له او لم يستجيب»؛ «خدا رحمت كند بنده‏اى را كه از خداوند متعال حاجتى را درخواست كند و بر آن اصرار بورزد. چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد»(9).(10)
2.2. انجام كار نيك‏ همان‏طور كه گناه مانع استجابت دعا و سبب محروميت از لطف الهى است. انجام دادن كار نيك سبب استجابت دعا مى‏گردد و طبيعى است كه هر قدر اعمال نيك انسان زيادتر باشد، لطف الهى به او بيشتر است، به خصوص بعضى از اعمال كه بسيار در اين زمينه مؤثر بوده و عامل ايجاد ارتباط انسان با خدا است؛ مانند نماز كه دريچه ملكوت را بر روى انسان باز مى‏كند و زمينه‏ساز استجابت دعا مى‏گردد. بنابراين بعد از هر نمازى، مى‏توان به استجابت دعايى اميدوار بود. پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «من ادّى فريضة فله عندالله دعوة مستجابة»؛ «هر كس نماز واجبى را بجا آورد نزد خدا دعايى مستجاب خواهد داشت».(11)
3.2. عجله نداشتن در اجابت دعا انسان وقتى خواسته‏اى دارد، مى‏خواهد هر چه زودتر به آن برسد؛ اما گاهى صلاح او در آن نيست و يا شرايطش فراهم نشده است و با مدتى صبر و تأمل به خواسته خود خواهد رسيد. اما بى تابى و عدم شكيبايى، گاهى سبب نااميدى مى‏شود و مانعى براى رسيدن به خواسته‏هاى مورد نظر است. بدين جهت بهتر است همراه با اصرار در دعا، عجله بيش از حد نداشته باشيم. آنچه كه وظيفه انسان است دعا كردن و اميدوار بودن است و آنچه كه بر عهده خداوند است، اجابت است. بنابراين در آنچه كه به خداوند مربوط مى‏شود، مداخله نكنيم كه در غير اين صورت به زيان ما تمام شده و مانعى براى وصول رحمت الهى خواهد گشت. امام صادق‏عليه السلام فرمود: «هميشه مؤمن در خير و آسايش است تا هنگامى كه عجله نكند. در غير اين صورت نااميد مى‏شود و دعا را ترك مى‏كند. از امام‏عليه السلام پرسيده شد: چگونه عجله مى‏كند! امام مى‏فرمايد: مى‏گويد از فلان زمان دعا كردم اما اجابت نشده است.(12)
بنابراين بايد اميد فراوان داشت و اصرار در دعا نيز ورزيد؛ اما عجله نبايد داشت كه خود مانع تحقق استجابت دعا است. امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد: «ان العبد اذا دعا لم يزل الله تبارك و تعالى فى حاجته ما لم يستعجل»؛ «به درستى كه بنده هنگامى كه دعا مى‏كند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زمانى كه او عجله نكند». 4.2. واسطه قرار دادن معصوم‏عليه السلام‏ خداوند متعال مى‏فرمايد: «وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»؛ «به سوى خداوند واسطه بجوييد»(13)
و نيز مى‏فرمايد: «وقتى مردم به خود ستم نموده و نزد تو مى‏آمدند و طلب مغفرت مى‏كردند، پيامبر نيز براى آنان استغفار مى‏نمود، خدا را مهربان و توبه‏پذير مى‏يافتند»(14). 5.2. دعا در مكان‏هاى مقدس‏ دعا در مساجد، حرم اهل بيت‏عليهم السلام، تربت شهيدان و... زمان هايى كه در مظان استجابت دعا هستند (مانند شب قدر، روز عرفه و ميلاد و شهادت ائمه اطهار و سحرها)، در سرعت استجابت آن بسيار مؤثر است. بهترين زمان براي دعا كردن اين است كه سحرگاه برخيزيد و چند آيه قرآن بخوانيد و چند ركعت از نماز شب را خوانده و آن گاه با تضرع و خشوع دعا كنيد. خداى متعال ما را امر نمود كه دعا كنيد «و قال ربّكم اُدعونى» و جهت تشويق به دعا فرمود: دعاى شما را اجابت مى‏كنم «أستجب لكم» ولى ذيل آن كسانى را كه اهل دعا نيستند، مذمت مى‏كند و هشدار مى‏دهد: كسانى كه از دعا و عبادت رو گردان و گريزانند بزودى خوار و ذليل وارد جهنم خواهند شد؛ «انّ الّذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنّم داخرين»(15).
و در آيه ديگر مى‏فرمايد: «قل ما يعبؤا بكم ربّى لولا دعاؤكم؛ اى پيامبر به امت بگو كه اگر دعا و زارى شما نبود خدا به شما چه اعتنايى نداشت» (16). از همين آيات و نظاير آن استفاده مى‏شود كه هر دعايى عبادت و هر عبادتى دعا مى‏باشد. لذا گذشته از اينكه مورد دعا تنها در صورت مصلحت بودن اعطا مى‏شود. خود دعا چون عبادت است، براى دعا كننده فضيلتى خواهد بود و درجه‏اى از بهشت را براى او تثبيت مى‏كند. حال براى اينكه انسان به مقصود خود در دعا برسد، خداوند او را دعوت مى‏كند كه با اخلاص دعا نمايد «فادعُوا الله مخلصين له الدّين؛ دعا را كه از شئون دين است، با اخلاص بخوانيد». دعاى مخلصانه و از سر صدق به عنوان عبادتى شايسته، مورد تشويق خداوند قرار گرفته است. وقتى در جاى ديگر از دعا سخن به ميان مى‏آيد مى‏فرمايد خداوند دعاى مؤمنان را چون با اخلاص بوده، جواب مى‏دهد «و يستجيب الذين امنوا و عملوا الصالحات» چون آنچه مى‏خواهند از روى مصلحت است، خداوند نيز از روى مصلحت اعطا مى‏كند و اضافه هم مى‏دهد چون خود دعا، عبادتى است كه پاداش مضاعف دارد «و يزيدهُم من فضله» در مجموع مى‏توان نتيجه گرفت كه خداوند خود مردم را دعوت نمود تا دعا كنند و دعا را بهترين عبادتها معرفى نمود و وعده داد كه دعاهاى خالصانه را مى‏پذيرد و به هدف اجابت مى‏رساند و علاوه بر آن پاداش دعا را نيز اعطا مى‏نمايد. پس قبل از اينكه هر فردى بخواهد دعا كند مى‏بايست اخلاص در دعا را مدّ نظر بگيرد و اخلاص چيزى نيست كه به سادگى بدست آيد، لذا خداوند، دعا كننده را با دو شرط ايمان و عمل صالح، جواب مى‏دهد. كافى است مادر خود بنگريم آيا شرايط اجابت دعا را داريم يا نه؟! اگر شرايط مزبور را دارا بوديم انتظار اجابت بجاست. خداوند در دعا به باطن مى‏نگرد اگر دل آمادگى و اخلاص را داشت، حتما پاسخ مى‏دهد. از طرفى مؤمن خود را موظف مى‏داند كه خدا را عبادت كند، در نتيجه امور خود را به خالق خود تفويض مى‏نمايد چون او را بصير و آگاه به حال بندگان مى‏شناسد. با اين معرفت مى‏تواند اميد داشته باشد كه خداوند جواب شايسته‏اى به او مى‏دهد اما هم او بيم نيز دارد كه در خواندن خلوص نيت نداشته باشد، يا مى‏ترسد از اينكه اعمال گذشته‏اش مانع اجابت دعايش شود؛ به همين منظور مؤمن در دعاى خود حالت خوف و رجا دارد، هم دعا مى‏كند، هم اصرار بر دعا دارد، هم اميدوار به اجابت است و نيز خوفناك از ردّ باب (اجابت نشدن)!
وقتى اين ويژگيها در او جمع شد، اينگونه دعا مى‏كند «اللّهم انّى ادعوكَ كما أمَرتَ، فاستجب لى كما وعَدتَ انّك لا تخلفُ الميعاد؛ خدايا تو را آنگونه كه دستور داده بودى، خواندم، پس همانطور كه وعده نيز دادى، مرا پاسخ ده، بدرستى كه تو هرگز خُلف وعده نمى‏كنى و وعده‏هاى تو حتمى و قطعى است». براى اينكه در باره ادب دعا معرفت بيشترى كسب كنيد به دعاى كميل و شرح آن توجه نمائيد. انشاء الله خداوند ما و شما را از مخلصين در دعا قرار دهد. آمين! نكته آخري كه در خور توجه است اين كه حتي مراقب باشيد كه در عبادت و دعا زياده روي و افراط نداشته باشيد بلكه در رتبه نخست فقط به انجام واجبات و ترك محرمات اهتمام شود و در زمان مناسبي كه حال خواندن نمازهاي مستحبي يا دعا داريد؛ به آنها هم بپردازيد. ولي به هر حال همواره اعتدال و نشاط معنوي را در خود حفظ كنيد. اما در مورد برآوده شدن حاجت مورد نظر خود هم نگران نباشيد كه چرا مستجاب نشد؛ زيرا ما افراد بشر از حقايق عالم هستي به خصوص غيب و باطن هستي با خبر نيستيم، ممكن است مصلحت نباشد تا به حاجت مورد نظر خود برسيم و يا مصلحت در تأخير آن باشد. بنابراين آموزه هاي ديني به ما ياد مي دهد كه امور زندگي را به خداوند خالق حكيم و رحيم و غفور بسپاريم و با دعاي خود از او بخواهيم كه آن چه خير و رحمت و لطف است به ما عنايت فرمايد و در مورد حاجات مشخص از او چنين بخواهيم كه: «خدايا! اگر مصلحت و خير ما در آن است به ما عطا فرما»؛ حال اگر چنين روحيه اي پيدا كنيم كه خداوند جز خير و بركت و رحمت، براي ما نمي خواهد؛ آن گاه قطعا درهاي خير و بركت و گشايش در زندگي؛ باز مي شود. اميد است خداوند حاجت مشروع شما را هم برآورده سازد. اين را هم اضافه كنيم كه يكي از عوامل استجابت دعا و روا شدن، حاجات، دعا در حق برادران و خواهران ايماني به خصوص گرفتاران است، چنان كه در فرمايش امامان معصوم (ع) آمده است كه اگر در حق ديگران دعا كنيم، فرشتگان خدا در حق دعا كننده، دعا مي كنند و دعاي فرشتگان قطعا مستجاب است.
در روايتي از پيامبر اكرم(ص) نقل شده است كه «خير الدعاء الاستغفار» بهترين دعا استغفار است. كافي، ج 2، ص 504. استغفار همان درخواست آمرزش از خداوند كريم است كه با گفتن الفاظي مانند استغفرالله، استغفرالله و اتوب اليه، اللهم اغفرلي و مانند آن محقق مي شود. در روايت ديگري از اميرمؤمنان علي(ع) نقل شده است كه «خيرالدعاء ما صدر عن صدر نقي و قلب تقي» (عوالي اللئالي، ج 4، ص 19)
بهترين دعا دعايي است كه از قلب و سينه اي پاك و قلبي پرهيزگار صادر شود. همچنين در روايتي از پيامبر(ص) نقل شده است كه بهترين دعا، دعاي من و انبياي قبل از من است كه اين دعا مي باشد: «لا اله الا الله وحده لا شريك له الملك و له الحمد يحيي و يميت و هو حي لا يموت بيده الخير و هو علي كل شيء قدير». (جواهر، ج 7، ص 200 و بحارالانوار، ج 83، ص 256).
در روايتي نيز بهترين دعا، دعاي مخفي آمده است. (تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 321).

پي نوشت ها:
1) بقره (2)، آيه 186؛ «هرگاه بندگانم از من سؤال كردند، به درستى كه من نزديك هستم دعاى دعا كننده را هرگاه مرا بخواند اجابت مى‏كنم».
2) غافر (40)، آيه 60؛ «بخوانيد مرا استجابت مى‏كنم شما را».
3) الميزان، 2، صص 30 - 33.
4) ميزان الحكمه،ج 2، ص 875.
5) ميزان الحكمة، ج 2، ص 876.
6) ميزان الحكمه، ج 2، ص 880.
7) همان
‏8) همان
‏9) همان، ص 880.
10) ميزان الحكمه، ج 2، ص 880.
11) همان
‏12) همان
‏13) مائده، آيه 35.
14) نساء، آيه 64.
15) غافر، آيه 60.
16) فرقان، آيه 77.