آموزه های اسلامی تکلیف محور است یا غایت انگارانه؟

پرسش:

تعالیم اسلامی از چه نوعی است؟ غایت انگارانه و نتیجه گرایانه است یا تکلیف محور و وظیفه گرایانه است؟

پاسخ:

با سلام و احترام

گرچه این بحث دامنه گسترده دارد، ولی به اختصار می‌توان گفت: دستورهای اسلامی با این که تکلیف محور و وظیفه انگارانه است، در عین حال غایت انگارانه و نتیجه محور نیز است، ولی نتیجه و غایت که مورد نظر آموزه‌های اسلامی است، حقیقتی متعالی است، که غیر از لایة دنیای آن، جنبه ملکوتی و اُخروی نیز دارد، بلکه هدف تکلیف در واقع رسیدن به آن نتیجه متعالی است.
از بررسی و دقت در متون اسلامی (اعم از قرآن و روایات و سیرة معصومان) این نکته به روشن به دست می‌آید که آموخته‌های اسلامی بر محور تکلیف و وظیفه متمرکز است و روابط مختلف انسان بر اساس تکلیف و وظیفه تنظیم شده است، مثلاً وقتی هر کدام از مسایل و مثال‌هایی که در پرسش اشاره شده است، بررسی شود، معلوم خواهد شد اسلام در برابر آنها برای انسان وظیفه و تکلیف معیّن کرده، حتی مواردی که مسئله اهمّ و مهم و مانند آن مطرح است، اسلام می‌گوید تکلیف انسان این است که به انجام امر اهم بپردازد. اگر کسی بر عکس عمل کند، به وظیفه و تکلیف شرعی خود عمل نکرده، بنابر این جای تردید نیست که احکام اسلام وظیفه گرایانه است، به همین جهت این سخن از امام خمینی معروف است که فرمود: «ما مأمور به وظیفه هستیم، نه به نتیجه» اما نباید از نظر دور داشت که چون احکام اسلام بر اساس فطرت انسان تنظیم شده و جامع‌نگر است، در عین تأکید بر تکلیف، نتیجه و غایت را نیز در نظر دارد، ولی نتیجه و غایت به طور کلی به دو صورت در اسلام مورد توجه قرار گرفته است:
1ـ در بعضی موارد دین اسلام به انسان دستور داده به وظیفة خود عمل کند، نتیجه هر چه باشد، مهم نیست، مثلاً فرموده است: دفاع از اسلام و جان و ناموس تکلیف است، حال نتیجة آن پیروزی باشد یا مرگ، ولی وظیفه آن است که باید دفاع کرد.
در این گونه موارد گرچه نظر اسلام «تکلیف» محور است، ولی در عین حال نتیجة عمل در آخرت نیز مدنظر است، زیرا جهاد در راه اهداف مقدس، ارزش متعالی برای انسان است.
2ـ در برخی موارد اسلام دستورهای تکلیف را بر محور نتیجه کار تنظیم کرده، مثلاً گفته است اگر فلان عمل سبب فلان نتیجه بشود، انسان مکلف است به آن عمل کند و گر نه مکلف نیست.
در مسایل اخلاقی نظیر امانت و عفت، اسلام نتیجه و تکلف را با هم در نظر گرفته و نوعاً با دید مساوی با آن نگاه کرده است.
در کل باید گفت: احکام و آموزه‌های اسلامی اوّلاً و بالذات «تکلیف» محور است و بر اساس آن تنظیم شده،‌ ولی در عین حال نتیجه را نیز از نظر دور نداشته، چون احکام اسلام تابع مصالح نفس الامری است، از این رو بدون در نظر داشتن نتیجه تکلیف وضع نکرده است.

1ـ علامه شعرانی، شیخ فارس تجرید الاعتقاد، ص 424، نشر کتابفروشی اسلامیّه، تهران، 1376ش؛ قاضی عضد ایجی، شرح المواقف، ج 7 ـ 8، مقصد 5، ص 183، منشورات شریف الرضی، قم 1325ش.