چرا خداوند انسان را برتر از موجودات دیگر آفرید؟

پرسش:

 براي چه خداوند انسان را برتر از ديگر موجودات آفريد و ديگر موجودي برتر نيافريد؟

پاسخ:

با سلام و ادب

 جواب كامل و همه جانبه نيازمند شناخت كامل و همه جانبه انسان است، زيرا اگر انسان به خوبي شناخته نشود، اسرار برتري و فضايل او همچنان دور از دسترس خواهد بود، بر همين اساس فرشتگان به دليل عدم شناخت‌شان از انسان به هنگام خلقت آدم سؤال‌هايي را مطرح كردند، و خداوند با جمله: "اني أعلم ما لا تعلمون"(1)

پاسخ آنها را داد و فرمود: "دربارة اين موجود چيزهاي را مي‌دانم كه شما از درك آن عاجز هستيد"، و اين به آن جهت است كه در حقيقت وجود انسان كتابي نهفته است كه غير از نگارنده او يعني خدا، كسي ديگر آن گونه كه بايد و شايسته است، او را نمي‌تواند بشناسد، (تفصيل بحث را در منبع ذيل جويا شويد)(2) با توجه به اين مقدمه بايد گفت:

خداوند فرمود: "ولقد كرّمنا بني آدم و حملناهم في البرّ والبحر ورزقناهم من الطيبات و فضلناهم علي كثير ممن خلقنا تفيضلاً؛(3) فرزندان آدم را گرامي داشتيم، و آنان را در خشكي و دريا برنشانديم و از چيزهاي پاكيزه به ايشان روزي داديم، و آنها را بر بسياري از آفريده‌هاي خود برتري آشكار داديم".

از دقت در آيه اسراري بسياري درباره فضيلت انسان بر ساير موجودات ممكن است به دست آيد، زيرا ترديد نيست كه كرامت و فضيلت انسان نسبت به ساير موجودات هرگز ربطي به جنبة طبيعي و بدني او ندارد، زيرا ميان حيوان‌ها، زيباتر و ظريف‌تر از انسان وجود دارد، مثلاً طاووس كه چشم‌ها را خيره كرده و بيننده‌ها را به شگفتي وا مي‌دارد،‌ اما انساني سياه‌پوست و به ظاهر نازيبا مانند بلال حبشي چنان والاست كه بهشت با آن همه زيبايي، همواره مشتاق اوست.

پس اگر معيار كرامت و فضيلت انسان بدن او باشد، اين كرامت و برتري ويژة آدمي نخواهد بود، زيرا خط سير آفرينش بدن را ديگر حيوان‌ها نيز پيموده‌اند، ولي هرگز خداوند در آفرينش آنها به خود آفرين نگفت، اما درباره خلقت انسان بر خود آفرين گفته و فرمود: "... ثمّ أنشأناه خلقاً آخر فتبارك الله أحسن الخالقين؛(4) سپس او را خلقتي ديگر نمودم، سپس آفرين بر خدايي كه بهترين آفرينده است".

خلقت آفرين برانگيز مربوط به جنبه ملكوتي انسان يعني روح اوست.(5) در پديد آمدن هر چيزي برتر، قابليت شخص نقش اساسي دارد، چون هر چند فاعل از هر نظر كامل و برجسته باشد، اگر شايستگي لازم را نداشته باشد، شيء برتر پديد نمي‌آيد، و از آن جا كه روح آدمي ظرفيت و شايستگي برتري و فضيلت بر همة موجودات نظام خلقت را داشته، خداوند بر اساس اقتضاي آن ظرفيت و استعداد نهفته در انسان در او زمينه ايجاد كرده است كه بر همه موجودات برتري يابد، نبايد از نظر دور بماند كه برتري از آن كساني است كه در مسير فضيلت حركت نمايند. چه بسا افرادي‌اند كه نه تنها فضيلتي بر ساير موجودات ندارند، بلكه از همة چارپايان بدترند قرآن كريم فرمود: "إنْ هم إلاّ كالأنعام بل هم أضلّ سبيلاً؛(6) آنها جز مانند چارپايان نيستند، بلكه گمراه‌ترند".

از مجموع گفته‌ها به دست مي‌آيد كه برتري انسان به ساير موجودات بدين گونه است كه استعداد و ظرفيت برتري در او وجود دارد كه مي‌تواند از همه برتر شود، يعني برتري‌هاي انسان (غير از انسان كامل) بالقوه است و نه بالفعل اما چه بسا برخي از آدميان در پي ضايع كردن استعداد و ظرفيت‌هاي خود از همه موجودات پست‌تر مي‌شوند.

1. بقره (2) آيه 30.
2. جوادي آملي، صورت و سيرت انسان در قرآن، ص 35، نشر مركز اسراء، قم، 1381ش
3. اسراء (17) آيه 70.
4. مؤمنون (23) آيه 14.
5. صورت و سيرت انسان در قرآن، ص 79 و 80.
6. فرقان (25) آيه 44.