این چه برابری است که اسلام ادعا می کند؟

سوال:

چرا نظام برده داری در دین اسلام حرام نشده دین یاز برابری انسانها میگوید این چگونه برابری میتواند باشد؟

پاسخ:

باسلام

این سوال یکی از بحث های مهم است که از مدتهای خیلی قبل در بین علما مطرح بوده و بحث های خوبی هم در مورد این موضوع مطرح شده است.خوب خیلی ها در ابتدا که با این سوال مواجه می شوند برایشان این شبه ای که شما مطرح کردید هست اما وقتی به شرایط تاریخ آن زمان نگاه می کنند و حکمت های این کار رو می بیینند کاملا توجیح شده و می بیینند که چقدر هم زیبا اسلام این با این سنت مبارزه کرده که مفصل توضیح خواهم داد.

پیش از اسلام بردگی تقریبا در میان تمام اقوام و ملل گوناگون رواج داشت. آن گونه كه از تاریخ بر می‏آید، بردگی تا سال 1772 میلادی در میان اكثر ممالك اروپایی رایج بود. در انگلستان در سال 1772 ماده‏ای قانونی وضع شد مبنی بر این كه هر كس داخل سرزمین انگلستان شود، آزاد به شمار می‏آید و در سال 1883 به طور رسمی بردگی در آن كشور ملغی شد. در آمریكا، پس از مبارزات فراوان مردمی و تحمل سختی‏های طاقت‏فرسا سرانجام در سال 1862 قانون بردگی لغو شد. در این سال‏ها ممالك گوناگون یكی پس از دیگری بردگی را لغو می‏كردند تا در سال 1890 قرارداد الغای قانون بردگی در بروكسل امضا شد و دولت‏های گوناگون به آن پیوستند و بدین وسیله میلیون‏ها برده در كشورهای گوناگون آزاد شدند. البته در برخی قبایل آفریقایی و آسیایی هنوز هم سنت بردگی وجود دارند.(1)

لازم است دوست عزیز بدانیم که نظام‏های اجتماعی در هر دوران تابعی از مجموعه شرایط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... می‏باشد. همان گونه كه امروزه نظام كارگری و كارفرمایی و

... در جهان حاكم است و شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی خاص آن را ایجاب نموده است.

تا چند قرن پیش در تمامی جهان نظام برده‏داری روش مناسب برای اداره امور آن دوران بوده است؛ به گونه‏ای كه هیچ نظامی در شرایط آن روز امكان جایگزینی آن را نداشته است. از این‏رو مناسب‏ترین شیوه در شرایط آن روز، شیوه برده‏داری بوده است.

    بررسی زمینه‏های این موضوع بسیار وسیع و گسترده و از مجال این پاسخ خارج است. اسلام نیز با توجه به اینكه تغییر اساسی در سیستم اجتماعی آن روز نه ضروری بوده و نه

ممكن، به اصل این مسأله صحه گذاشت، ولی با وضع قوانین در چند جهت حركت كرده است :

1. تأمین حقوق افراد با وضع قوانین در مورد كیفیت استرقاق (بنده گرفتن)، و تحریم آن جز در 1موارد خاص.

2.وضع قوانین در جهت حمایت از حقوق بردگان و تنظیم روابط صحیح بین مالك و برده.

3.ترغیب مردم به آزادسازی بردگان و وضع قوانینی برای حصول این مقصود (مانند كفارات و شرایط عتق.)

    در مجموع اسلام شرایطی را برای بردگان فراهم ساخت كه آنان به مقامات و درجات مهم علمی و سیاسی درجامعه اسلامی دست یافتند و حتی مدت‏ها حكومت «ممالیك» بر بسیاری از نقاط كشورهای اسلامی پدیدارشد.

    در حقیقت اسلام با فراهم آوردن شرایط انسانی و عاطفی برای زندگی بردگان، بردگان را از سراسر دنیا مشتاق به پیوستن به جامعه اسلامی نمود و آنان در بازگشت به موطن خود همراه با آزادی، مبلغ و مروج اسلام می‏شدند. اسلامراه برده شدن افراد آزاد را مسدود كرد و از سوی دیگر راه آزادی بردگان را گشود و مسلما یكی از عوامل دگرگونی نظامبردگی در جهان، نقش اسلام در این زمینه بوده است.

    كنیزها نیز در این بین مشمول همین قاعده و قانون بوده‏اند. آنان از كشورهای دیگر كه در جنگ با مسلمانان اسیرمی‏شدند، و یا به صورت تجاری وارد ممالك اسلامی می‏گشتند، بافرهنگ اسلامی و مزایای نجات بخش آن آشناشده و بسیاری از آنان همانند دیگر مردم در جامعه اسلامی زندگی می‏كردند.

    بجاست بدانیم كه مادر برخی از ائمه ما كنیز بوده‏اند، حتی مادر امام زمان (عج) نیز كنیزی رومی بوده است. سخن در این مقوله بسیار گسترده می‏باشد.  لازم است این نکته را هم بدانید که در جاهلیت تقریبا 9نوع برده داری بود که اسلام تنها اسارت در جنگ مشروع را - آن هم تنها نسبت به كافرانی كه همه مراحل دعوت اسلامی را از روی عناد و لجاجت رد كرده و به ستیز و جنگ با اسلام و مسلمانان پرداخته و سپس به اسارت آنان در آمده‏اند - به رسمیت شناخته است. البته این بردگی در واقع ارفاق و لطفی در حق اسیران كافر و معاند است؛ زیرا آنان كسانی هستند كه به دعوت حق (اسلام) پاسخ رد دادند و نه تنها دعوتی را كه با حكمت و موعظه حسنه و مجادله احسن نسبت بدانان روا داشته شده است، اجابت نكرده‏اند، بلكه این را هم نپذیرفته‏اند كه با پرداخت جزیه در پناه حكومت اسلامی جان و مالشان محترم باشد. از این‏رو اسلام اجازه داده است كه مسلمانان به جای كشتن این افراد، ازآنها استفاده نمایند و این در واقع دستور مفیدی است كه تا حد امكان از ریختن خون انسان‏ها جلوگیری به عمل می‏كند. اسلام به این مقدار اكتفا نكرده است، بلكه مقرراتی را به نفع بردگان تشریع فرموده است كه به تدریج بردگان آزاد شوند كه ما برخی از این احكام را یادآور می‏شویم:

 1.اسلام برای آزاد كردن برده، ثواب بزرگی قرار داده است تا جایی كه پیامبر اكرم(ص) فرمود: «هر كس بنده‏ای را آزاد كند، خداوندِ عالم به جای هر عضوی از اعضای برده، عضوی از او را از

آتش جهنم آزاد می‏گرداند».

 2. هر كس در ماه رمضان، روزه خود را بخورد، یكی از كفاراتی كه برای این عمل او در نظر گرفته شده، آن است كه به ازای هر روزی كه روزه‏اش را خورده است ، یك برده آزاد كند.

 3.یك از كفاراتی كه برای مخالفت عهد با خدا در نظر گرفته شده، آزاد كردنِ برده است.

 4.اگر برده پیش از مالك خود مسلمان شود، آزاد می‏شود.

5.اگر برده به مرض جذام یا كوری مبتلا شود و یا زمینگیر شود، آزاد می‏شود.

 6.یكی از كفارات مخالفت با نذر یا قسم آزاد كردن یك برده است.

7.یك از كفاراتی كه برای موی كندن و صورت خراشیدن زن در مصیبت فرزند و همچنین گریبان پاره كردن مرد در مصیبت زن یا فرزند قرار داده شده، آزاد كردن یك برده است.

8.یكی از مصارف زكات، خریدن بردگان و آزاد كردن آنان است.(2)

 همچنین بزرگان دین و مسلمانان، چنان با بردگان رفتار می‏كردند كه آنان هیچ گونه سختی و مرارتی را احساس نمی‏كردند و در ارتقا به درجات عالی هیچ‏گونه محدودیت و ممنوعیتی برای آنان نبود؛ این در حالی بود كه شخصیت بردگان تا آن وقت چیزی شمرده نمی‏شد؛ اما به مدد تقوا، فضیلت و ایمان، بر سران قبایل و اشرافی كه فضیلتی جز ثروت و ریاست و كثرت اهل و عشیره نداشتند، تقدم و ارجحیت یافتند. این برتری بدیع و بی‏سابقه، بر صاحبان قدرت و موقعیت دوران كهن، سخت گران می‏آمد.

 بنابراین هر چند اسلام به طور كلی بردگی را ملغی نكرد، زیرا عملاً امكان چنین حكمی نبود، علاوه بر این كه به مصلحت نیز نبود، امام با وضع قوانین و احكام مترقی حقوقی و اخلاقی زمینه لغو تدریجی آن را فراهم آورد و حقوقی را برای بردگان به رسمیت شناخت كه در هیچ یك از قوانین دیگر سابقه نداشت. به همین جهت، بسیاری از خاور شناسان، اسلام را از جهت احكام و قوانین حقوقی كه برای بردگان در نظر گرفته است، تحسین كرده‏اند.(3)

برای مطالعه بیشتر ر . ك :

    اسلام و مسأله آزادی، بردگی    موسوی زنجانی

    از بردگی روم قدیم تا ماركسیسم    حجتی كرمانی

    فرآورده‏های دینی    ناصر مكارم

    برده‏داری در روم باستان    بیدار فكر

    حقوق بشر    اسداللّه‏ مبشری

    نگاهی به بردگی    محمد علی گرامی

    بردگی در اسلام    صادق ایرجی

پاورقی:

.1 المیزان، علامه طباطبایی، ج 6، ص 348، به نقل از كتاب از كتاب «دایرْ المعارف مذهب و اخلاق»، جان مییفیک.

.2انقلاب تكاملی اسلام، جلال‏الدین فارسی، ص 336. (انتشارات علمی و فرهنگی، تهران(

.3 تمدن اسلام و غرب، گوستاولویون، ترجمه سیدهاشم حسینی، ص 464.انتشارات كتابفروشی اسلامیه، تهران)

 موفق باشید.