در قطب‏ها كه شش ماه شب و شش ماه روز است، چگونه نماز مى‏ خوانند؟

پرسش: 

در قطب‏ها كه شش ماه شب و شش ماه روز است، مسلمان چگونه نماز مى‏ خواند؟
پاسخ :

با سلام و عرض ادب و احترام
در عين حال توجه شما را به فتواى دو تن از مراجع جلب مى‏ نماييم. آيت اللَّه نورى همدانى مى‏ فرمايند:
در مناطقى كه شش ماه شب و شش ماه روز است، لازم است مسلمانان وقت‏هاى خود را به دوازده ساعت تقسيم كنند و دوازده ساعت را شب و دوازده ساعت را روز قرار دهند. در دوازده ساعتى كه آن را روز قرار داده ‏اند، اعمال روزانه و در دوازده ساعتى كه شب قرار داده ‏اند، اعمال شب را انجام دهند.(1)
آيت اللَّه فاضل لنكرانى مى‏فرمايند:
ساكنان آن مناطق بايد بر اساس شهرهاى متعارف كه شب و روز آن‏ها تقريباً مساوى است، مانند مكّه و مدينه عمل كنند، يعنى نماز ظهر و عصر را بخوانند؛ شش ساعت بعد، نماز مغرب و عشا را بخوانند و يازده ساعت بعد نماز صبح را بخوانند. روزه را هم به همين طريق بگيرند. نيز مى ‏توانند ملاك را وطن وشهر خود قرار دهند، مثلاً اگر از تهران به آن جا رفته‏ اند، با اذان ظهر تهران، نماز ظهر و عصر را بخوانند و با اذان مغرب، نماز مغرب و عشا را و با اذان صبح، نماز صبح را بخوانند و روزه را به همين ملاك بگيرند.(2)
مرحوم آيت اللَّه سيد سعيد كاظم يزدى كه يكى از بزرگان فقها است در كتاب عروة الوثقى(3) شبيه همين مسئله را عنوان نموده و تأييد مى‏ كند كه «چنين اشخاصى مؤظفند، نماز و روزه خود را طبق مناطق معتدله انجام دهند، يعنى بايد ملاحظه كنند طول شب و روز در چنان فصلى به طور متوسط در مناطق معتدله چه اندازه است و طبق آن روزه بگيرند و نمازهاى پنجگانه خود را به جا آورند.
اين موضوع را مى‏توان به تعبير ديگرى كه هر گونه ابهام و ايرادى را برطرف مى‏سازد چنين توضيح داد:
در مناطق قطبى كه شب‏ها و روزهاى طولانى دارد و گاهى تا شش ماه خورشيد در آسمان هست و غروب نمى‏كند، در هر بيست و چهار ساعت يك مرتبه در افق (البته مطابق حس ما) گردش مى‏ نمايد. در اين گونه مناطق، حركت خورشيد به دور افق هميشه يكنواخت نيست، يعنى در همان بيست و چهار ساعت كه يك مرتبه دور افق مى‏گردد، گاهى اوج ميگيرد و گاهى پايين مى‏ آيد و در حفيض واقع مى‏ شود. به اين ترتيب گاهى هوا روشن‏تر و گاهى كم نورتر خواهد بود.
اين وضع در هر شبانه روز تكرار مى‏ شود. ساكنان مناطق قطبى هنگامى كه آفتاب در آسمان بالا مى‏آيد، آن را روز مى‏ خوانند و به كار و زندگى مشغولند و هنگامى كه آفتاب پايين مى‏ آيد و خورشيد به افق نزديك و كم نور مى‏ شود، شب مى‏گويند و استراحت مى‏ نمايند.
بايد توجه داشت هنگامى كه آفتاب در افق آن جا پايين مى‏آيد، در مناطق معتدله‏اى كه روى همان نصف النّهار قرار دارند، شب حقيقى وجود دارد.
روى اين حساب تشخيص شب و روز در آن جا آسان مى‏شود. اگر شاخص را روى زمين نصب كنيم، هنگامى كه سايه آن به حداقل رسيد، ظهر است و هنگامى كه به حداكثر رسيد، نيمه شب خواهد بود. به اين ترتيب مشكل به دست آوردن ظهر و نيمه شب حل خواهد شد.
حال اگر مقدار شب و روز مناطق معتدله در آن موقع از سال را بدانيم، مثلاً بدانيم در اوّل تابستان روزها به طور متوسط چهارده ساعت و شب‏ها ده ساعت است، تكليف نمازهاى پنج گانه و روزه، كاملاً روشن خواهد گرديد.
بنابراين تكليف نماز و روزه در روزهاى طولانى روشن گرديد، اما اوقاتى كه شب‏هاى طولانى وجود دارد، بايد توجه داشت كه هوا در بيست و چهار ساعت يكنواخت نيست؛ گاهى تاريك و گاهى تقريباً روشن است، زيرا گاهى خورشيد به افق نزديك مى‏گردد و هوايى مانند بين الطلوعين يا كمى تاريك‏تر پيدا مى‏كند و گاهى خورشيد دور مى‏شود و هوا تاريك مى‏گردد. در اين شب‏ها از وضع حركت ستارگان و فاصله آن‏ها با افق، هم چنين از وضع تاريكى و روشنى هوا، نيمه شب و ظهر را مى‏ توان تشخيص داد. در اين صورت با در نظر گرفتن مقدار متوسّط شب و روز مناطق معتدله وظايف شرعى را به جا آورد.
پى نوشت‏ها:
1. آيت اللَّه نورى همدانى، توضيح المسائل، ص 603 و 604.
2. آيت اللَّه فاضل لنكرانى، جامع المسائل، ج 1، ص 77.
3. عروة الوثقى، كتاب صدم، طريق ثبوت الهلال، مسئله 10