چرا خدا در قرآن، از ضمایر جمع برای معرفی خودش استفاده کرده؟

پرسش:

چرا در قرآن مجيد در آيات مختلف خداوند خود را با ضمير جمع معرفي نموده است مثل "انّا انزلناه في ليلة القدر" ولي در جاي ديگر مي‏فرمايد "هو الذي خلق السموات والأرض" آيا در اينجا گوينده كسي ديگر است و فرمان از زبان ديگري بيان شده است؟
پاسخ:

سلام و عرض احترام خدمت شما دوست عزیز
 قرآن مجيد به زبان عربي فصيح و طبق ادبيات عرب نازل گرديده است، از اين رو از نظر به كارگيري ضميرها هر جا ضمير مخاطب لازم داشته، ضمير مخاطب به كار برده شده و هر جا ضمير غايب مورد نياز بوده، از ضمير غايب استفاده شده است. استفاده از ضميرها در تمام زبان وجود دارد. در آيه: "هو الذي خلق السموات والأرض" چون جاي استفاده از ضمير مفرد غايب بوده، از ضمير "هو" به كار برده شده است. مراد از (هو = او)، خداوند است و گوينده آن خدا است، نه كسي ديگر.
 استفاده يك شخص (متكلم وحده) از ضمير جمع (متكلم مع‏الغير) در زبان فارسي هم معمول است، خيلي مشاهده مي‏شود كه فردي به جاي اين كه بگويد: به نظر من، مي‏گويد: به نظر ما.
 اگر در سخن‏راني‏هاي بزرگان دقت كنيد، اين مسئله را به‏خوبي مي‏يابيد. خداوند در قرآن مجيد هم از ضمير جمع (متكلم مع‏الغير) استفاده فرموده، هم از ضمير متكلم وحده استفاده خداوند از ضمير متكلم مع‏الغير گاهي به خاطر بيان عظمت و بزرگي خودش مي‏باشد تا مخاطب با توجه به عظمت مطلب را به طور جدّ دريافت نمايد و اهميت آن را درك كند، مانند "إنّا أنزلناه في ليلة القدر(1)؛ ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم". گاهي به خاطر اشاره به اين است كه كار مورد نظر بدون واسطه انجام نشده بلكه به واسطه ملائكه انجام شده و مي‏شود مانند: "واما نُرينّك بعضَ الذي نَعِدُهم أو نَتَوَفَّيَنكَ فإلينا مرجعُهم(2)؛ اگر بعضي از عذاب آن منكران را كه وعده كرديم، در حيات دنيا به تو نشان دهيم يا قبض روح تو كنيم، باز بازگشت آنان در قيامت به سوي ما است".
 در اين آيه شريفه استفاده از ضمير متكلم مع الغير (ما قبض روح تو كنيم) شايد اشاره به اين باشد كه ملائكه واسطه در قبض روحند، همان گونه كه در جاي ديگر قبض روح به ملائكه نسبت داده شده است "تَتَوفّهم الملائكة(3)؛ ملائكه قبض روح‏شان مي‏كند".
 در چنين مواردي خداوند به نظام اسباب و مسبباتي كه در عالم برقرار است، اشاره مي‏كند كه نظام اسباب و مسببات (اعم از فرشتگان و اسباب و علل مادي و...) خارج از وجود خداوند و يا جدا از او و مستقل نيستند، بلكه همگي در تحت اراده و فرمان الهي‏اند، پس آنچه را كه به واسطه فرشتگان يا علل مادي انجام مي‏شود، با ضمير جمع "ما" به كار مي‏برد.
 اما بكارگيري ضمير متكلم وحده (من) براي خداوند مطابق معمول است و گاهي هم به خاطر عنايت خاصي به مطلب و نفي احتمال مداخله غير و واسطه، نيز رساندن اين مطلب كه گوينده خود خداوند است مثل: "يا موسي إنّني أنا اللّه(4)؛ اي موسي، منهم خدا" در اين بيان براي اين حضرت موسي به طور قطع و يقين بداند كه طرف سخن او خود خداوند است، مناسب بوده كه با ضمير متكلم وحده مطلب بيان شود(5).

 پي‏نوشت‏ها:
 1 . قدر (97) آيه 1.
 2 . يونس (10) آيه 46.
 3 . نحل (16) آيه 28.
 4 . قصص (28) آيه 30.
 5 . آيةالله صافي گلپايگاني، معارف دين، ص187؛ تفسير نمونه، ج 27، ص 181؛ محمدتقي شريعتي، تفسير نوين، ص274.