مساله جبر و اختیار چگونه باعث آرامش یافتن انسان می شود؟

پرسش:

مسئله جبر و اختیار چگونه باعث آرامش انسان میشود؟

پاسخ:

با سلام و سپاس از مکاتبه شما.

آنچه كه به موضوع آرامش انسان مربوط مي شود ، مسئله اعتقاد يا عدم اعتقاد به قضا و قدر الهي است ، اما بحث جبر و اختيار ، دو نظريه يا رويكرد متفاوت به قضا و قدر الهي است.
عده اي ازمتكلمان مسلمان كه نمي توانستند بين اعتقاد به قضا و قدر و اعتقاد به اختيار و آزادي انسان در اعمال و رفتارهاي خود ارتباط برقرار نمايند ، به عقيده جبرگرايايي گرايش يافتند. آنان براي قبول قضا و قدر الهي راهي جز اعتقاد به جبر نيافتند ، اما اعتقاد و باور به جبر گرايي به دلايل متعدد نمي تواند موجب آرامش روح انسان شود ؛ زيرا اولا انسان خود را مجبور و دست بسته و اسيردر مقابل حوادث مي بيند و اين موجب آزردگي روح انسان مي شود . ثانيا اعتقاد به جبر با دريافت وجداني انسان سازگار نيست ، زيرا انسان به طور وجداني دردرون خود آزادي و اختيار در انجام كارها را مي يابد.
اين كه گويي اين كنم يا آن كنم              خود دليل اختيار است اي صنم.
بنابراين اعتقاد به جبر با دريافت قلبي و دروني انسان متضاد است و اين موجب اضطراب و تشويش روح انساني است كه اعتقاد او بر خلاف حكم وجدان و درون او باشد.
در عين حال كه آيات قرآن به صراحت به موضوع اختيار و مسئوليت انسان در مقابل كارها تأكيد كرده است.
قرآن در تأييد داورى فطرت و حكم خرد، آزادى انسان را زيربناى تشريع دانسته و سرنوشت آدمى را در دست خود مى‏داند: "و أن ليس للانسان الا ما سعى؛(1) بر آدمى جز نتيجه تلاش وى چيزى نيست". نيز مى‏فرمايد: "كل نفس بما كسبت رهينة؛(2) هر انسان در گرو كار خود مى‏باشد". در آيه ديگر به بيان رساتر فرمود: "هر كس كار نيكى انجام دهد، به سود خود انجام داده و هر كس كار بد انجام داده است، بر زيان خود او مى‏باشد و خداى تو بر بندگان ستم نمى‏كند".(3)
اما احساس انتخاب و اختيار داشتن ، طبعا روح انسان را شاداب ، فعال و مسئوليت پذير مي سازد.
متكلمان شيعي وبرخي از انديشمندان اهل سنت بر اين موضع تأكيد دارند كه پذيرش قضا و قدر الهي به معناي نفي اختيار و انتخاب انسان ها نيست و انتخاب و اختيار در وجود انسان كاملا همسو با قضا و تقدير خداوند است. مشيت الهى بر اين تعلق گرفته كه انسان كارهاى خود را با آزادي و انتخاب انجام دهد، يعنى انسان طبعاً و ذاتاً در انتخاب و گزينش و يا ترك و رها كردن كاملاً آزاد است و دست او در انجام و ترك هر كارى كاملاً باز مى‏باشد.
در عين حال اعتقاد به قضا و قدر الهي و اين كه حوادث و اتفاقات عالم همه بر اساس حكمت و تقدير الهي است ، به انسان آرامش خاصي در زندگي مي بخشد. در اين نگاه انسان همه چيز را هدفمند و با معنا مي بيند و احساس پوچي و سرگشتي به او دست نخواهد داد.
انسان هميشه با حوادثي روبرو است. در اين صورت اگر كسي قائل به قضا وقدر الهي باشد يعني معتقد باشد كه همه چيز در لوح محفوظ  و علم خداوند ثبت است ، توجه با اين اصل انسان را براي تحمل مشكلات مقاوم مي سازد و به او آرامش مي دهد . از اين رو قرآن مجيد پس از بيان تقدير مصائب فلسفه آن را بيان كرده است و مي فرمايد: اين براي آن است كه به خاطر آن چه از دست دادهايد غمگين نشويد و بهآن چه خداوند به شما داده شاد و دل بسته نشوييد .(4)البته اين آيه در مورد مصائب غير قابل اجتناب است وگر نه مشكلاتي كه معلول سهل انگاري خود انسان مي باشد از بحث خارج است.

منتظر تماس بعدی شما هستیم.
موفق باشید

1 - نجم(53) آيه 39.

2 - مدثّر (73) آيه 38.

3 - فصلت (41) آيه 46.

4- حديد آيه 23