روان شناسي امر به معروف و نهي از منكر

پرسش:
فقهاي بزرگوار براي امر به معروف و نهي منكر مراتب و شرايطي قائل شده اند كه در واقع ريشه هاي روان شناختي دارد و نكات روان شناختي بين فردي و اجتماعي دقيقي دارد. برخي متدينان در سطح خانواده و مدرسه و اداره و اجتماع بدون رعاين اين نكات ظريف امر به معروف و نهي از منكر مي كنند و سبب جري تر شدن فرد، اصرار بر منكر، لجاجت و يا شكسته شدن شخصيت فرد در جمع مي‌شود. آيا آمر به معروف و ناهي از منكر كه به شرايط توجه نمي كند و سبب آسيب هاي بالا مي‌شود گناه كار نيست و خود مرتكب منكر نيست؟لطف كنيد «مراتب و شرايط» را اين جا بيان فرماييد تا افراد با آگاهي بيشتري به آن بپردازند؟

پاسخ:

با سلام و ادب

رعایت شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر لازم است و عدم رعایت آنها حتی بدون آسیب رسانی به کسی ، یک منکر است اگر هم از این ناحیه آسیبی به کسی برسد و آبرویی برود و یا .... مسلما گناه آن تشدید می شود . (1)

شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر :

اول:آن كه كسى كه مى ‏خواهد امر و نهى كند، بداند كه آنچه شخص مكلف بجا نمى ‏آورد ، واجب است بجا آورد و آنچه بجا مى ‏آورد بايد ترك كند. و بر كسى كه معروف و منكر را نمى ‏داند واجب نيست.

دوم:آن كه احتمال بدهد امر و نهى او تأثير مى كند، پس اگر بداند [یقین داشته باشد که] اثر نمى ‏كند واجب نيست.

سوم: آن كه بداند شخص معصيت كار بنا دارد كه معصيت خود را تكرار كند، پس‏ اگر بداند يا گمان كند يا احتمال صحيح بدهد كه تكرار نمى‏ كند واجب نيست.

چهارم:آن كه در امر و نهى مفسده‏ اى نباشد، پس اگر بداند يا گمان كند كه اگر امر يا نهى كند ضرر جانى يا عِرضى و آبرويى يا مالى قابل توجه به او مى ‏رسد واجب نيست، بلكه اگر احتمال صحيح بدهد كه از آن ترس ضررهاى مذكور را پيدا كند واجب نيست بلكه اگر بترسد كه ضررى متوجّه متعلقان او [مثل خانواده اش] مى ‏شود واجب نيست، بلكه با احتمال وقوع ضرر جانى يا عِرضى و آبرويى يا مالى موجب حَرَج بر بعضى مؤمنين، واجب نمى‏ شود بلكه در بسيارى از موارد حرام است.(2)


مراتب امر به معروف و نهی از منکر :

مرتبه اول:
آن كه با شخص گناهكار طورى رفتار شود كه بفهمد براى ارتكاب او به معصیت ، به این صورت با او عمل شده است، مثل اين كه از او رو برگرداند، يا با چهره عبوس با او ملاقات كند، يا ترك مراوده با او كند و از او اعراض كند به نحوى كه معلوم شود اين امور براى آن است كه او گناه را ترک نماید.

توجه: اگر دراين مرتبه درجاتى باشد لازم است با احتمال تأثير درجه خفيف ‏تر، به همان اكتفا كند، مثلًا اگر احتمال مى ‏دهد كه با ترك تكلم با او مقصود حاصل مى ‏شود، به همان اكتفا كند و به درجه بالاتر، عمل نكند، به ویژه اگر طرف ، شخصى است كه اين نحو عمل موجب هتك حرمت او مى ‏شود.

مرتبه دوم:
امر و نهى به زبان است، پس با احتمال تأثير و حصول ساير شرايط گذشته، واجب است اهل معصيت را نهى كنند، و تارك واجب را به انجام دادن واجب امر نمایند.

نکته1: اگر احتمال بدهد كه بدون امر و نهی کردن و با موعظه و نصيحت ، گناهکار، معصیت را ترك مى ‏كند ، اكتفا به آن لازم است و نبايد از آن تجاوز كند.
اما اگر مى ‏داند كه نصيحت تأثير ندارد ، واجب است با احتمال تأثير، امر و نهى الزامى كند و اگر تأثير نمى ‏كند مگر با تشديد در گفتار و تهديد بر مخالفت ، لازم است ولی بايد از دروغ و گناه ديگر دوری شود.
نکته2: اگر گناهکار ترك معصيت نمى‏كند مگر به انجام هر دو مرتبه اول و دوم ، واجب است انجام هر دو به اين كه هم از او دوری كند، و ترك معاشرت نمايد و با چهره عبوس با او ملاقات كند، و هم او را با زبان امر به معروف و نهی از منکر نماید.

مرتبه سوم:
توسل به زور است، پس اگر بداند يا اطمينان داشته باشد كه ترك منكر نمى ‏كند يا واجب را بجا نمى ‏آورد مگر با اعمال زور و جبر، واجب است ولی بايد از مقدار لازم تجاوز نكند.

توجه: اگر توقف داشته باشد جلوگيرى از معصيت ، بر كتك زدن و سخت گرفتن بر شخص گناهكار، و در مضيقه قراردادن او ، جايز است، ولی لازم است مراعات شود كه زياده‏روى نشود، و بهتر آن است كه در اين امر و نظير آن اجازه از مجتهد جامع الشرايط گرفته شود.
اما اگر متوقف بر وارد ساختن جراحت و قتل باشد ، بدون اجازه مجتهد جامع الشرایط با حصول شرایط آن ، جایز نیست.(3)
 

1. سوال از دفتر آیت الله خامنه ای در قم (7743232-0251)
2. امام خمینی ره ، توضیح المسائل مسأله 2791
3. امام خمینی ره ، توضیح المسائل م 2804به بعد