روابط جنسي سالم از ديدگاه اسلام

آداب و كاركردهاي روابط جنسي سالم از ديدگاه اسلام، و آسيب‌هاي روان‌شناختي آن
علي حسين‌زاده
چكيده
مسئله‌اي كه در اين پژوهش بدان مي‌پردازيم، تأثير رابطة جنسي سالم در احساس رضايت‌مندي از زندگي است. از مهم‌ترين فلسفه‌هاي تشكيل زندگي مشترك، آرامشگري زن و شوهر نسبت به يكد‌يگر است. اين آرامش به عواملي وابسته است كه يكي از بارزترين آنها، رابطة جنسي سالم است. آرامش در زندگي زناشويي يا معلول رابطة جنسي سالم است يا ميان اين‌دو به نحوي تلازم وجود دارد و نمي‌توان آنها را از يكديگر جدا كرد. هدف اين پژوهش بررسي انواع روابط جنسي، بسترسازي رواني براي تأثير آن در رضايت‌مندي از زندگي، معيارهايي براي تشخيص رابطة جنسي سالم از ناسالم، آسيب‌شناسي و تمهيد مقدماتي براي بهره‌مندي و آسيب‌زدايي آن است. روش انجام پژوهش نيز توصيفي- تحليلي است كه در آن از متون ديني و مهارت‌ها و راه‌كارهاي روان‌شناختي كمك گرفته شده ‌است.
يافتة اين پژوهش نشان مي‌دهد روابط جنسي سالم در آرامش و سازگاري زن و شوهر تأثير جدّي دارد. كنترل جنسي و محدود كردن آن به فضاي زندگي مشترك، كنترل نگاه، احساس برتري در شخصيّت، پيدايش مصونيت و امنيت اجتماعي را به همراه دارد و مراعات آداب در رابطة جنسي اين آثار را تقويت مي‌كند. توجه به ناهماهنگي جنسي، نگاه يك‌سوية به آن، محدوديت‌هاي نابه‌جا، مقابله با هويت جنسي خويش، كاهش ميل جنسي و تصوير ذهني ناسالم از روابط جنسي، آسيب‌هايي است كه آرامش زندگي را به مخاطره مي‌اندازد.

كليدواژه‌ها: شوهر، زندگي مشترك، روابط جنسي، آرامش، سازگاري و رضايت‌مندي.

مقدمه
اساس و پايه زندگي مشترك بر انس، محبت و عاطفه بنا شده ‌است تا زمينة آرامش زن و شوهر فراهم شود. قرآن كريم مي‌فرمايد: «و از آيات و نشانه‌هاي خداوند اين است كه براي شما از خودتان همسراني قرارداد تا پيش آنها آرام بگيريد و در ميان شما مودت و رحمت قرارداد. به درستي كه در اين كار نشانه‌هايي است براي آنان‌ كه بينديشند».(روم: 21)
بي‏شك، يكي از عوامل رضايت‌مندي از زندگي، داشتن رابطة جنسي سالم و مطلوب است. اين رابطه هم مي‏تواند به صورت پيشگيري از تنش و ايجاد ميل به سازگاري تأثيرگذار باشد و هم فروكاهندهٔ تنش‏هاي موجود باشد و در درمان آن مؤثر واقع شود. در بسياري از موارد، جلوه‏گري اختلاف‏ها و احساس فاصله ميان همسران را مي‏توان به رابطة جنسي آنها مربوط دانست و با حدس قوي، ريشه مشكل را آنجا بررسي كرد. ميان رابطه جنسي و رابطة اخلاقي سالم ارتباط دوسويه وجود دارد؛ امّا در ميان مراجعان فراوان، رابطة جنسي نامطلوب بيشتر به منزلة زمينة رابطة اخلاقي ناسالم مطرح شده است. از نگاه ديني نيز رابطة جنسي سالم اهميت ويژه‏اي دارد و نمي‌توان اهميت آن را ناديده گرفت.
در اين زمينه تحقيقاتي با عناوين ‌دايرة‌المعارف روابط جنسي، راهنماي روابط جنسي، گفتاري در‌بارة جامعه‌شناسي شبكه تحريم جنسي، نيازها در روابط جنسي و زناشويي، ارتباط ميان عشق و روابط جنسي از ديدگاه روان‌شناسان، نگرش قدسي به روابط جنسي در متون ديني و روابط جنسي مدرن انجام گرفته است كه هر يك در جايگاه خود قابل استفاده است.
پرسش اصلي پژوهش اين است كه نقش رابطة جنسي در رضايت‌مندي از زندگي، سازگاري و رفع تنش در خانواده چيست؟ به دنبال آن نيز سؤال از آثار و پيامدهاي رابطة جنسي، آداب، مهارت‌ها و آسيب‌هاي آن پاسخ داده مي‌شود. آنچه نتيجة آيات الهي، روايات معصومان(ع) است يا در علوم معاصر بدان توجّه شده است و منع ديني ندارد، مي‌تواند پاسخي به پرسش‌هاي در اين تحقيق باشد.
اهميت رابطه جنسي سالم
منظور از رابطة جنسي سالم ميان زن و شوهر در اين تحقيق، رابطه‌اي است كه از نظر شرعي مجاز باشد؛ دور از هرگونه خودخواهي و يك‌سو نگري باشد و براي زن و شوهر بالاترين رضايت‌مندي جنسي را به همراه داشته باشد.
در ميان آزادي‏هاي اجتماعي، زمينه‌سازي و هموار كردن مسير ارتباطي زن و مرد اهميّت زيادي دارد. بي‏شك، چنان‌چه اولياي امور، اهميّت غريزه جنسي را بشناسند و به آثار مثبت و ارضاي صحيح آن آگاه باشند، تدابير خاصي مي‏انديشند تا انسان‌ها، به‌ويژه جوانان به شكل ويژه‏اي از اين غريزه استفاده كنند؛ زيرا غريزة جنسي در بسياري از موارد با ساير غرايز قابل مقايسه نيست.
قرآن كريم آنجا كه از گرايش‌هاي فطري بشر سخن مي‏گويد، در زمينة رابطه جنسي مي‏فرمايد:
آميزش جنسي با همسرانتان در شب‌هاي ماه مبارك رمضان كه روزهاي آن را روزه مي‏گيريد، حلال است، آنها لباس شما هستند و شما لباس آنهاييد. خداوند مي‏دانست (اگر آميزش شب‏هاي اين ايّام را حرام كند) شما به خود خيانت مي‏كنيد (و اين كار ممنوع را انجام مي‏دهيد) پس توبه شما را پذيرفت و شما را بخشيد. اكنون با آنها آميزش كنيد و آنچه خدا براي شما مقرّر داشته است، طلب نماييد.(بقره: 178)
اين آيه بيانگر آن است كه مصلحت فوق‌العاده و متعالي اين بود كه در تمام ماه رمضان مسلمان‏ها از آميزش خودداري كنند؛ امّا با اين حال، چنين حكمي تشريع نشد؛ زيرا عموم مردم چنين قانوني را تحمّل نمي‏كنند و از آنجا كه دين اسلام دين سهل و آساني است، خداوند آميزش جنسي را براي همة، مسلمان‏ها در شب‏هاي ماه مبارك رمضان حلال اعلام كرد.
در همين سوره خداوند متعال درباره زناني كه از شوهرانشان جدا شده‏اند وعدّة طلاق آنان به سر رسيده است، مي‏فرمايد:
و هنگامي كه زنان را طلاق داديد و آنان عدّه خود را به پايان رساندند، مانع آنها نشويد كه با همسران خويش ازدواج كنند؛ در صورتي كه ميان آنان به سبك پسنديده‏اي توافق و تراضي برقرار گردد. اين دستوري است كه تنها افرادي از شما كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند، از آن پند مي‏گيرند. اين براي رشد شما مؤثرتر و براي شستن آلودگي‏ها مفيدتر است و خدا مي‏داند و شما نمي‏دانيد.(بقره: 232)
در زمان‏هاي قديم، مردم بر اساس تعصّبات جاهلي از ازدواج زناني كه طلاق گرفته‏اند، جلوگيري مي‌كردند. قرآن اين رسم جاهلي را تخطئه كرد و هشدار داد كه كسي حق ندارد از ازدواج مجدّد آنان جلوگيري كند. اين حقّ زنان‏ مطلقه است كه دوباره ازدواج كنند و از رابطة جنسي سالم برخوردار باشند؛ نه تنها حق آنهاست، بلكه اين مسئله باعث طهارت و پاكيزگي آنها نيز مي‌شود و چنان‌چه رعايت نشود، به آلودگي جامعه مي‌انجامد. در پايان اين آيه، خداوند حكيم مي‏فرمايد: «شما مردم نمي‏فهميد و به اشتباه فكر مي‏كنيد كه ازدواج مجدد چنين زن‏هايي چندان مهم نيست؛ ولي خداي آگاه از اسرار و رموز، از تبعات منفي تجرّد زنان با خبر است». از سوي ديگر، قرآن كريم در ميان پرجاذبه‏ترين شهوت‏هاي دنيا، ابتدا از زنان ياد مي‏كند:
محبّت نسبت به امور مادّي از قبيل زنان، فرزندان و اموال هنگفت از طلا، نقره، اسب‏هاي ممتاز، چهارپايان و زراعت در نظر مردم زينت داده شد. اينها زينت‏هاي زندگي پست (مادّي) است و سرانجام نيك (و زندگي والا و جاويدان) نزد خدا است.(آل‌عمران: 14)
در ذيل همين آيه، وقتي امام صادق(ع) از اصحاب خود سؤال مي‏كند بهترين لذّت‌ها كدام است و پاسخ مي‏شنود كه بهترين لذّت‏ها فراوانند، حضرت مي‏فرمايد: «اَلذّ الاشياء مباضعة النساء ما تلذّذ النّاسِ في الدنيا و الاخرة بلذّةٍ اكثر لهم من لذّة النساء؛1 بهترين لذّت آميزش جنسي با زنان است؛ در دنيا و آخرت لذّتي بالاتر از لذّت زن نيست». نيازمندي مردان به ارتباط جنسي با زنان تا آنجاست كه آنان مظهر نياز و زنان مظهر ناز به شمار آمده‌اند. ضعف مردان در كنترل و سالم‌سازي روابط جنسي به حدي است كه پيامبر گرامي اسلام(ص) مي‏فرمايد: «ما تركت بعدي فتنة اضرّ علي الرّجال من النّساء؛2 هيچ فتنه‏اي براي مردان زيان‏بارتر از زنان نيست. چه بسيار سلاطيني كه در دام عشق ماه‌‏رويي حيثيت خود را ضايع كردند و چه پادشاهاني كه براي دست‌يابي به دختر زيبارويي بخش وسيعي از قلمرو كشور خود را به دشمن واگذار كردند. جنايت‌هاي بزرگي كه ردّ پاي زنان در آن ديده مي‌شود، در حقيقت گزارشي از طغيان غريزه جنسي مردان است».
اصل اوّلي و طبيعي وجود ارتباط سالم جنسي است و جز در مواردي كه با مقصد مهم‏تري در تعارض قرار گيرد، نبايد ممنوع شود. در سال‏هاي آخر عمر بابركت رسول اعظم(ص) حج و عمره تمتع تشريع شد و اين نوع حج به كساني كه از مكّه دور هستند، اختصاص يافت. گاهي ميان عمره و حجّ تمتع ماه‏ها فاصله مي‏شد. اگر قرار بود ميان عمره و حجّ تمتع، آميزش جنسي ميان زن و شوهر انجام نگيرد، بسياري تحمّل چنين امري را نداشتند. به همين دليل، در سالي كه پيامبر اكرم(ص) حجّ تمتع را تشريع فرمود، پس از عمره تمتع دستور داد همراهان از احرام خارج شوند و با اينكه چند شبي بيشتر به اعمال حج باقي نبود، هيچ محدوديّتي براي ارتباط و آميزش جنسي با همسر نداشته باشند. يكي از اصحاب از اين دستور پيامبر بر آشفت و با تعبير ناشايستي به پيامبر اعظم(ص) اعتراض كرد كه اگر ما از احرام خارج شويم و آميزش جنسي بر ما روا باشد، در حالي عمليات حج را شروع خواهيم كرد كه سرهاي ما از آب غسل جنابت مرطوب خواهد بود. چه‌طور ممكن است چنين حكمي از سوي خدا باشد؟ رسول خدا(ص) با شنيدن اين اعتراض از جا برخاست و ضمن سخناني فرمود: «من پرهيزكارترين و راستگوترين شما هستم. اين فرمان از ناحيه خداست و ما نبايد از خدا نسبت به دين خدا ادعاي بيشتري داشته باشيم». بي‌‌شك خداي مهربان كه انسان را آفريد، مصلحت او را از خود او بهتر مي‏داند.3 بنابراين، خداوند منان اين نياز را در انسان‌ها ديده و مناسب با آن حكم صادر فرموده است. نياز انسان‌ها به ارضاي غريزه جنسي از يك‌سو و تقدس برآوردن آن در ديدگاه اسلام از سوي ديگر، مسئله را حسّاس‌تر مي‌كند. خداوند متعال مي‏فرمايد:
زنان شما برايتان كشتگاه هستند. پس هر زماني كه بخواهيد مي‏توانيد با آنها آميزش كنيد و براي خود ذخيره‌اي پيش فرستيد؛ تقواي خدا را پيشه كنيد و بدانيد حتماً او را ملاقات خواهيد كرد و مؤمنان را بشارت دهيد.(بقره: 223.)
در اين آيه، خداوند متعال زنان را مزرعة آخرت دانسته و از مردان خواسته است براي آخرت از اين مزرعه توشه برگيرند؛ زيرا پس از آن فرموده است: «و براي آخرت خويش، ذخيره‌اي برگيريد». اين نشان مي‌دهد ميان رابطة جنسي سالم و ذخيره‌سازي براي آخرت ارتباطي وجود دارد.
از نكات جالب توجه در توصيه ‏هاي دين مبين اسلام، توصيه به كثرت رابطه جنسي است؛ با اينكه مردم به طور كلّي توجّه به مسائل جنسي، ثروت‌اندوزي و زياده‌روي در خوردن و خوابيدن را از يك مقوله مي‌دانند و از آنها نهي مي‌كنند؛ امّا اسلام به كثرت عمل زناشويي توصيه، و از زياده‌روي در خوردن، خوابيدن و ثروت‏اندوزي نهي كرده است. شايد حكمتش اين باشد كه اشباع غريزة جنسي مايه آرامش، و اشباع نياز خوردن و خوابيدن و ثروت اندوزي ماية طغيان است. چه‌بسا خيلي از انسان‏ها باور نكنند كه ارتباط جنسي ميان زن و شوهر، بيش از حدّ معمولي كه در عرف مطرح است. مورد توصيه پيشوايان ديني بوده است. البته نه افراط و زياده‌روي به حدّي كه غريزة جنسي همه زندگي را تحت‌الشعاع قرار دهد.
امام رضا(ع) مي‏فرمايد: «سه چيز (عطر زدن، ناخن گرفتن و عمل زناشويي فراوان) از سنّت پيامبران است».4 رسول اعظم(ص) در روز جمعه‏اي به يكي از اصحاب خود فرمود:
آيا روزه گرفته‏اي؟ او گفت: نه، يا رسو‌ل‌الله. حضرت فرمود: آيا صدقه داده‏اي؟ او گفت: نه. پس پيامبر اعظم(ص) فرمودند: برخيز برو و با همسرت آميزش كن كه عمل زناشويي براي تو پاداش صدقه دارد.5
همچنين روزي رسول اعظم(ص) به خانه امّ سلمه وارد شد و بوي خوشي را آنجا استشمام كرد. آنگاه رو كرد به امّ سلمه و فرمود:
گويا زينب عطر‌فروش اينجا بوده است؟ امّ سلمه در پاسخ حضرت گفت: آري يا رسول‌اللّه، او اكنون نيز اينجا است. زينب خدمت حضرت رسيد و عرض ادب كرد. آنگاه گفت: اي رسول خدا! همسرم به من توجهي ندارد و از من رو گردان است. حضرت فرمود: براي او بيشتر آرايش و زينت كن. زينب گفت: هيچ عطر خوش بويي نيست مگر اينكه من خود را با آن خوشبو كرده‏ام؛ ولي همسرم باز از من روگردان است. رسول اكرم(ص) فرمودند: اي كاش مي‏دانست وقتي به سوي تو مي‏آيد چه‌قدر براي او پاداش ثبت مي‏شود! زينب پرسيد: وقتي او به سوي من مي‌آيد چه پاداشي دارد؟ حضرت فرمود: وقتي به سوي تو مي‏آيد، دو فرشته او را در بر مي‏گيرند و او به منزلة كسي است كه در راه خدا شمشير كشيده است. پس وقتي با همسر خود آميزش مي‏كند گناهانش آمرزيده مي‏شود و آنگاه كه غسل مي‏‌كند هيچ گناهي در نامه عمل او باقي نمي‏ماند.6
اسلام به ارتباط جنسي سالم توصيه كرده و جز در موارد خاص از آن منع نكرده است. طولاني‏ترين زماني كه از آميزش جنسي نهي شده ‏است، زماني است كه انسان در حال اعتكاف است و اين عمل كه بيش از سه روز طول نمي‏كشد، امري مستحبّ است. حتي كساني نيز كه حج بر آنها واجب شده باشد، حجشان حدود سه روز بيشتر طول نمي‏كشد. بنابراين، از نظر قرآن كريم و آموزه‌هاي ديني، مناسب آن است كه غريزة جنسي را سركوب نشود و ديگران با ژست موعظه به مقابله با آن تحريك نشوند؛ بلكه وجود آن به رسميّت شناخته شود و از مسير صحيح ارضا شود. با توجّه به شدت وابستگي انسان‌ها به رابطة جنسي سالم، بايد مسيرهاي مناسبي براي ارضاي آن تعريف و از رابطة جنسي ناسالم جلوگيري شود.
كاركردهاي رابطه جنسي سالم
با توجه به اهميّت روابط جنسي سالم براي زنان و مردان و كاركردهاي فراوان آن، در اين قسمت، به محوري‌ترين پيامدها و كاركردهاي آن اشاره مي‏كنيم:
1. دست‌يابي به بهترين جايگاه و سرآمدي نسبت به ديگران
الگو بودن و در جايگاه برتر قرار گرفتن آرزوي همة افراد است. اين ميل از اميال فطري انسان‏هاست. آنچه ممكن است در ميان افراد متفاوت باشد، اين است كه در تشخيص برتري و جايگاه الگويي، انسان‏ها گاهي دچار اشتباه مي‏شوند و روايات اهل بيت(ع) در اين زمينه بسيار كارساز است. داستان الگوپذيري همانند اين است كه هيچ انساني نمي‏خواهد به رذالت و پستي كشيده شود و ذاتاً از رذل بودن بدش مي‏آيد؛ امّا گاهي در تشخيص رذالت و پستي دچار اشتباه مي‏شود و در موقعيت‏هاي حساس، به مدد روايات، مي‏تواند رذالت و پستي و در مقابل، عزّت و برتري را بفهمد.
روايات معصومان(ع) شخصيّت برتر را تعريف كرده است. در روايتي، پيامبر گرامي اسلام(ص) مي‏فرمايد: «بهترين زنان شما كسي است كه ... وقتي با شوهر خويش است، زينت مي‏كند‌ ... و زماني كه شوهر با او خلوت مي‏كند هر چه او بخواهد در اختيارش مي‏گذارد».7 در خلوت شوهر، حيا براي زن نكوهش شده است؛ تا جايي كه امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «بهترين زنان شما كسي است كه وقتي با شوهر خود خلوت مي‏كند، لباس حيا را از تن دور كند».8 در مقابل نيز پيامبر اكرم(ص) بدترين زن را زني مي‏داند كه در برابر شوهرش استنكاف داشته باشد.9
درخواست رابطة جنسي اصولاً از سوي مرد مطرح مي‏‌شود، مؤسسه كينزي كه از بزرگترين نهادهايي است كه در موضوع مسائل جنسي تحقيق مي‌كند، در تحقيقات خود نشان داده است ميل به ارتباط با زنان متعدد در نهاد مرد تعبيه شده ‌است. در اكثر جانوران ميل جنسي نر بيش از ماده است. تحريك جنسي مردان در مقايسه با زنان سريع‌تر، آسان‌تر و با فراواني بيشتر صورت مي‌گيرد. مردان سريع‌تر از زنان تحريك مي‌شوند و بيشتر از طريق بينايي اين تحريك‌پذيري اتفاق مي‌افتد. به همين دليل، تصاوير جنسي و صحنه‌هاي جذاب و زنان زيبا، آنان را بيشتر تحريك مي‌كنند. زنان غالباً دير تحريك مي‌شوند و تحريك‌پذيري آنها بيشتر از طريق قوة شنوايي و لامسه است. از اين روي، كلمات محبت‌آميز و تحريكات بدني آنان را بيشتر تحريك مي‌كند. بنابراين، شهوت آنان عميق‌تر است.10
امام صادق(ع) مي‌فرمايد: «به درستي كه خداوند متعال براي زن صبر ده مرد را قرارداد. پس زماني كه زن تهييج شود، براي او قوة شهوت ده مرد خواهد بود».11
زنان با انگيزه‏هاي مختلف از جمله حيايي كه در وجود آنها بيشتر است، گاهي مانع اجابت درخواست مردان مي‏شوند و به نحوي در قضاوت خودشان اين استنكاف را نشانة برتري مي‏دانند. روايات معصومان(ع) اين انگيزه‏ها را ناصواب و زمينة كهتري مي‏داند و به زنان توصيه مي‏كند نمونه‏هاي حقيقي برتري را بهتر بشناسند. در روايتي پيامبر اكرم(ص) مي‏فرمايد:
بهترين زنان شما زنان قريش هستند كه ... براي همسرانشان «مجون» هستند .... اصحاب پرسيدند: يا رسول الله «مجون» كيست؟ حضرت فرمودند: زني كه از بهره‌برداري شوهرش ممانعت نمي‏كند.12
بنابراين، ايجاد تسهيلات در روابط جنسي سالم عامل برتري شخصيت است.
2. سلامت
نياز جنسي در همة انسان‏ها به طور طبيعي وجود دارد و اين نياز به خصوص در مردان به سرعت ظهور مي‏كند. روايات ما نيز به اين مسئله پرداخته است كه به طور معمول مردان، به‌ويژه با ديدن زنان زيبارو، نيازشان ظهور مي‏كند. در اين روايات هيچ سرزنشي براي مردان مطرح نشده است؛ زيرا سركوبي و بي‌توجهي به اين نياز كار ساز نيست؛ بلكه پاسخ مناسبي مي‏طلبد و بايد اين نياز را ارضا كرد. حتي معصومان نيز از اين قاعده مستثنا نبوده‌اند و براي مصونيت و سلامت خود، به دنبال راه صحيحي براي ارضاي غريزة جنسي بوده‏اند. امام صادق(ع) مي‏فرمايد:
روزي رسول خدا نگاهش به زني افتاد كه او را متعجب ساخت. پس حضرت بر امّ سلمه كه روز مخصوص او بود، وارد شد و به خواستة خود رسيد. پس از آن، به ميان مردم آمد در حالي كه قطرات آب غسل از سر مباركش فرو مي‏ريخت و فرمود: اي مردم، نگاه از شيطان است. پس هر كس از اين مقوله در خود چيزي يافت، پس به اهل خود رو آورد. براي سالم ماندن از خطرات شيطان لازم است درخواست‏ها در روابط جنسي را از طريق سالم و به هنگام ارضا شود.13
3. آرامش
از مهم‏ترين هدف‏هاي زندگي مشترك، رسيدن به آرامش و بهره‏مندي از بيشترين لذّت است. اصولاً از مرد انتظار مي‏رود آرامشگر زن و از زن نيز انتظار مي‏رود آرامشگر شوهر باشد. وقتي مرد اوج لذّت را از همسر خود دريافت مي‏كند، زمينه سازگاري بيشتري در خود مشاهده مي‏كند. در روايت است كه زني خدمت رسول الله(ص) رسيد و خواست كه از حقوق مرد بر زن باخبر شود. حضرت از جمله حقوق مردان بر زنان را از آن روي كه مرد مظهر نياز در مسايل جنسي است، اين‌گونه بيان فرمودند: «زن صبحگاهان و شبانگاهان بايد خود را بر شوهر خويش عرضه كند».14 طبيعي است مردي كه صبح و شب آرامش پيدا كند، در طول روز كمتر دچار ناآرامي مي‏شود.
در ارضاي غريزة جنسي، هر مسيري كه به زن آسيبي وارد نكند و بهترين لذّت و آرامش را براي مرد ايجاد كند، مجاز و مطلوب شمرده شده است. امام صادق(ع) دربارة سؤال مردي كه به همسر خود در حالت عريان نگاه مي‏كند، فرمود: «نه تنها اشكالي ندارد، بلكه لذّتي همانند آن وجود ندارد».15
در دين مبين اسلام تا زماني كه آسيبي در روابط زن و مرد پديد نيايد و خللي در مسير تكامل آنان پيدا نشود، رابطة جنسي منع نشده است. از اين روي، خداوند متعال براي مقابله با هر انديشة ناصوابي براي محدود كردن رابطة جنسي مي‌فرمايد: «زن‏ها كشتزار شما هستند؛ پس به هر طريق كه بخواهيد به كشتزار درآييد».(بقره: 223.) مبادا با برخي سنت‌هاي بي‌اساس، بهره‌مندي خود از رابطه جنسي را حذف يا كم‌رنگ كنيد.
آداب و مهارت‏هايي براي روابط جنسي سالم
توجّه به آداب در هر كاري مي‌تواند احساس رضايت‌مندي فرد از كار را افزايش دهد. براي رابطة جنسي سالم نيز آدابي معنوي و مادي، گفتاري و رفتاري وجود دارد كه نقش مؤثري در رضايت‌مندي از رابطه دارد كه به بخشي از آنها اشاره مي‌كنيم:
1. ارتباط با خدا
يكي از عوامل مؤثر در ايجاد الفت، محبّت و سازگاري ميان همسران، ارتباط با خدا و درخواست تفاهم و سازگاري از اوست. گاهي در مواردي كه چندان به ظاهر زمينه‏هاي تفاهم و مودّت نمود نداشته است، برپايي نماز و گفت‌وگو با خدا در ايجاد هماهنگي و رضايتمندي ميان همسران نقش فراواني داشته است. ابي‌بصير كه از اصحاب مورد وثوق امام صادق(ع) است، مي‏گويد:
مردي خدمت امام صادق(ع) رسيد و من شنيدم كه به حضرت مي‏گفت: فدايت گردم، من در حالي كه پا به سن گذاشته‏ام، با دختر كم سنّ و سالي ازدواج كرده‏ام و هنوز با او آميزش نكرده‏ام. از آن مي‏ترسم كه وقتي با او به بستر روم، به دليل زيادي سنّ من از من كراهت و تنفّر پيدا كند. چه كنم چنين چيزي اتفاق نيفتد؟ حضرت به او فرمودند: قبل از آميزش او را بگو كه وضو بگيرد. سپس خود نيز قبل از آميزش با او وضو بگير؛ دو ركعت نماز بخوان؛ خدا را ستايش كن؛ بر محمّد و آل او درود فرست و سپس همراهان او را بگو كه پس از دعاي تو آمين بگويند. پس بگو: «خدايا! الفت، مودّت و رضايت او را روزي من ساز و مرا با او رضايتمندساز؛ سپس با بهترين ارتباط و هماهنگي رابطه ما را برقرارساز. به درستي كه تو امر حلال را دوست ‌داري و از حرام بيزاري. آن گاه حضرت به او فرمود: به درستي كه الفت از ناحية خدا و بيزاري، تنفّر و بغض زن و شوهر از يكديگر از ناحيه شيطان است؛ چرا كه شيطان مي‏خواهد مردم را از آنچه خدا حلال كرده است، بيزار كند».16
2. استعاذه و بسم‌الله گفتن قبل از آميزش
همان‌گونه كه امام صادق(ع) فرمودند: «تنفر، بيزاري و ناسازگاري در ارتباط‏هاي مشروع نتيجة فعاليّت شيطان است، و الفت، مودّت و سازگاري در اين نوع ارتباط از ناحية خداست. پس بايد از شرّ شيطان گريخت و با نام خدا ارتباط را شروع كرد تا از مواهب او برخوردار شد». همچنين امام صادق(ع) فرمود: «مردي كه قصد آميزش دارد و مي‏ترسد شيطان با او در امر آميزش مشاركت كند، بسم‌‌الله بگويد و از شرّ شيطان به خدا پناه ببرد».17
در هر ارتباطي ياد خداوند لازم است و نبايد «بسم الله الرحمن الرحيم» را فراموش كرد. اين نوع فكر در صورتي كه با باور قلبي همراه باشد، از شهوت حيواني انسان مي‏كاهد و قدري رقّت قلب و لذّت معنوي را براي انسان به همراه دارد كه تركيب آن با لذّات جنسي بسيار خوشايند است. همچنين اين شكل از ياد خداوند به همسران كمك مي‏كند تا هيچ حقّي از يكديگر را پايمال نكنند و وظيفة خود بدانند كه براي ديگري نيز لذّت مناسب را فراهم كنند.18 «استعاذه و بسمله» به انسان كمك مي‏كند تا به زمينه‏ هاي غيرجنسي نيز براي ايجاد و ارتقاي سازگاري بينديشد.
3. آماده‌سازي روحي
براي بهره‏مندي بيشتر در روابط جنسي، لازم است همسران آمادگي آميزش را داشته باشند. چنان‌چه آمادگي نداشته باشند، چه‌بسا هر يك با امر مكروه و ناپسندي مواجه شوند. وجود پربركت پيامبر اعظم(ص) برنامة خود را به‌گونه‏اي تدارك ديده بودند كه هر يك از همسران او مي‏دانست چه شبي افتخار همراهي و همبستري حضرتش را دارد. آگاهي همسر از حضور همسر خويش، زمينة اجابت بهتر در برابر درخواست او را فراهم مي‏سازد. اين مسئله به‌قدري مورد توجه امامان معصوم(ع) بوده است كه امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «براي مرد مناسب نيست وقتي شبانه از سفر خود برمي‏گردد، بر اهل خود وارد شود؛ مگر اينكه صبر كند تا صبح شود».19 يكي از پيامدهاي بي‌اطلاعي زن از بازگشت شوهر خويش اين است كه آمادگي لازم را براي اجابت درخواست همسر ندارد.
4. نظافت و زينت
رعايت بهداشت جنسي، زدودن موهاي زايد، كوتاه كردن موي سر، اصلاح صورت، انتخاب مواد بهداشتي و آرايشي و ساير موارد بايد مورد توجه قرار گيرد. زدودن موهاي دستگاه تناسلي، به‌ويژه در مردان، ميل جنسي را افزايش مي‏دهد. هيچ‌يك از همسران نبايد اين‌گونه به همسرش بنگرد كه او منتظر است تا پس از آميزش جنسي هم غسل كند و هم به نظافت خود برسد؛ بلكه بايد چنين بداند كه استحمام پس از آميزش جنسي فقط براي امتثال امر الاهي در انجام غسل واجب است. آمادگي‏ براي رابطة جنسي را بايد قبل از آميزش ايجاد كرد. زنان بايد به اين رسيدگي به‌طور ويژه توجه كنند؛ زيرا اساساً مردان از طريق حس بينايي و بويايي تحريك مي‌شوند.
5. آماده‌سازي جنسي
زمينه‌سازي براي ارضاي هر چه بهتر خواسته‏هاي جنسي براي همسران امري است كه مورد ترغيب است و عجله كردن در آن و پي‌گيري خودخواهانه هر يك از همسران در ارضاي آن، مورد نكوهش معصومان(ع) قرار گرفته است. پيامبر اعظم(ص) مي‏فرمايند: «هرگاه يكي از شما اراده كرد كه با همسرش آميزش كند، خودخواهانه عجله نكند».20
بايد زن و شوهر به گونه‌اي زمينه‌سازي كنند تا آميزش در وقت خودش انجام شود و قبل از موعد انجام نگيرد؛ اين فرآيند با مقدماتي امكان‌پذير است. ملاعبه با همسر و آماده‌سازي او، در دين اسلام امري لازم و مقدّس به شمار آمده است. امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «ملائكه جز در مواردي از جمله ملاعبه مرد و آماده‌سازي ارتباط جنسي با همسرش حاضر نمي‏شوند».21 اين تقدس موجب مي‏شود مردان خود را ملزم بدانند در كنار التذاذ از اين عمل، هم پاداش اُخروي كسب كنند و هم ادب معاشرت را رعايت كنند تا جفاكار نباشند. پيامبر گرامي اسلام(ص) مي‏فرمايد:
سه چيز از جفاست؛ يكي اينكه كسي با ديگري همراه شود و اسم و رسم او را نپرسد؛ ديگر اينكه به طعامي دعوت شود پاسخ مثبت نگويد يا اگر بگويد از غذا تناول نكند؛ سوم اينكه قبل از آماده‌سازي از طريق سخنان پرجاذبه، با همسرش آميزش كند. 22
آسيب‏ شناسي مسايل جنسي
براي روابط جنسي آسيب‌هايي است كه مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از:
1. نگاه مسموم بستري براي آسيب در روابط جنسي
براي مصون ماندن از آسيب‏هاي جنسي، مهم‌ترين عامل نجات، مقابله با آسيب‌ها و محافظت از نگاه‏هاي ناشايست است. يكي از عوامل سلامت‌بخش زندگي اين است كه انسان به چشم خود اجازه ندهد به هر جايي نگاه كند و بايد براي نگاه خود محدوديتي ايجاد كند. در آيات و روايات از اين كار با تعابير متفاوتي ياد شده است. از جمله به تعبير «غض» اشاره شده است. غض به معناي بستن چشم، شكستن و فروگشتن آن است.23 قرآن كريم خطاب به مؤمنين و مؤمنات مي‏فرمايد: «به مؤمنان بگو: چشم‏هاي خود را از نامحرم فروگيرند» (نور: 30 و 31) و به زنان با ايمان بگو: چشم‏هاي خود را از نگاه فروگيرند. اين محدوديت پاكيزگي را به همراه دارد. در نتيجه، چشم به خيانت مبتلا نمي‏شود. خداوند متعال از چشمان ناپاك آگاهي دارد: «به چشم‏هايي كه نگاهشان خيانت مي‏كند و از بي‏راهه به تأمين نياز جنسي مي‌پردازد، آگاه است».24
افتادن نگاه انسان به اشياي مختلف، از جمله به انسان‏ها در بسياري موارد، از توجّه و دقّت تهي است؛ ولي پس از آن، ادامه دادن و نگاه‏هاي تكراري فسادهاي فراواني به وجود مي‏آورد؛ به‌گونه‏اي كه پيامبر اعظم(ص) مي‏فرمايد: «اي مردم، همانا نگاه مبدأ شيطاني دارد. پس هر كس نمونه‏اي از آن را در وجود خود يافت، بايد به اهل خود (همسر) رو بياورد».25 اگر انسان چنين تدبيري نينديشد، شيطان بسيار قوي است و كمتر طعمه‏اي از دست او جان سالم به در مي‏برد. به همين دليل، امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «اوّلين نگاه به سود تو است؛ دومين نگاه به ضرر تو است و در سوّمين نگاه هلاكت است».26
همان‌طور كه نگاه آلوده اين‌قدر خطرناك است، محدود كردن آن نيز اهميت ويژه‏اي دارد. اين اهميت به حدّي است كه امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «كسي كه به زني نگاه كند، پس نگاه خود را به سوي آسمان بلند كند يا چشم خود را ببندد، نگاهش به او برنمي‏گردد مگر اينكه خداوند حورالعين را به ازدواج او درمي‏آورد».27 اين روايت نشان مي‌دهد نگاه مفسده فراواني دارد و مقابله با آن به حدي اهميت دارد كه خداوند در مقابل چشم فروبستن از يك زن دنيايي، حوريّه‏اي نصيب انسان مي‏كند؛ حوريه‏اي كه تمام زنان عالم به زيبايي او نمي‏رسند؛ هم‌چنين نشان‏گر آن است كه محدود ساختن نگاه براي نوع انسان‏ها چندان آسان نيست و اين مقابله با اين آسيب، دو اثر مهم مصونيت فردي و امنيت اجتماعي را در پي دارد:
مصونيت فردي
انسان به دنبال رفع آلودگي است و آماده است خود را قرنطينه كند تا از آلودگي‏ها مصون بماند. هر چه برايش حفاظت ايجاد شود، دل‌خواه او و هر چه زمينه مسموميت او را فراهم سازد، برايش نگران‌كننده است. امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «نگاه تيري مسموم از تيرهاي شيطان است. هر كس از آن به خاطر خدا (نه غير خدا) صرف نظر كند، خداوند طعم ايمان را به او مي‏چشاند».28
براي مصونيت از مسموميت، بايد نگاه را محدود كرد تا از تيررس شيطان خارج شود. امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «نگاه پس از نگاه در دل انسان شهوت مي‏كارد و براي صاحب آن فتنه ايجاد مي‏كند و فتنه عدول از طريق حقّ و زمينه‌ساز بلا، محنت و عقوبت است».29 محدود كردن نگاه براي مصونيت آسان‌تر از نگاه كردن و آسيب‌زدايي است؛ زيرا هميشه پيشگيري آسان‌تر از درمان است.
امنيت اجتماعي
نه تنها انسان به دنبال ايمني خويش است، مي‏خواهد هر كس كه به نحوي به او وابستگي دارد، نيز مصون باشد؛ زيرا با مصونيت او، خودش احساس امنيت مي‏كند. تأمين اين امنيت به محدود كردن نگاه است. ابو بصير به امام صادق(ع) فرمود:
زني از كنار مردي عبور مي‏كند. پس مرد از پشت سر به او نگاه مي‏كند. حضرت فرمود: آيا هيچ يك از شما مسرور مي‏شود كه به خانواده و خويشانش نگاه شود؟ گفتم: نه، حضرت فرمود: براي مردم همان پسند كه براي خود مي‏پسندي.30
كسي كه مي‏خواهد از ناحية ديگران دربارة خانواده و خويشان خود امنيت دانسته باشد، بايد ديگران از ناحيه او احساس امنيت كنند، امام صادق(ع) مي‏فرمايد:
كساني كه از پشت سر به زن‏ها نگاه مي‏كنند، از اينكه زنان خودشان به اين مسئله مبتلا شوند، در امان نيستند. اگر مي‏خواهيد از ناحيه همسر، مادر و خواهر خود آسوده خاطر باشيد، بايد كاري كنيد كه ديگران نيز احساس راحتي كنند. 31
چه‌بسا اين پرسش به ذهن بيايد كه در روايات، امامان معصومان(ع) مي‏فرمايند: «چون انسان از اينكه ديگران به ناموس او نگاه كنند، احساس ناامني مي‏كند و اين را دوست ندارد، پس خود نيز نبايد به ناموس ديگران نگاه كند»،32 حال اگر كسي از نگاه كردن ديگران به ناموس خود ناراحت و ناراضي نباشد، آيا حقّ دارد بگويد من كه اين كار را براي خود مي‌پسندم، مي‌توانم براي ديگران نيز بپسندم، چون روايت مي‏گويد براي مردم راضي باش به آن‌چه كه براي خود راضي هستي، و من راضي هستم كه ديگران به ناموسم نگاه كنند.
پاسخ اين است كه سخن حضرت در فضايي است كه احتمال نمي‌رود كسي به اين امر راضي باشد و حضرت مطمئن بودند كه ابابصير پاسخ منفي مي‌دهد. چگونه ممكن است در سبك زندگي متدينان جز پاسخ منفي انتظار داشت؟ به عبارت ديگر، مخاطب حضرت كساني هستند كه اين‌قدر از انسانيت فاصله نگرفته‌اند و فطرتشان اين‌قدر زنگار ندارد كه از فطري‏ترين مسئله دور شده باشند. بنابراين، روايت از اين نمونه منصرف است و به اين مرتبه پست نپرداخته‏ است. بدان دليل كه در زمان حضرت، اين نوع تفكر متداول نبوده است. در مواردي كه مراتب نازله و پست به طور معمول ديده مي‏شده، حضرت به آن بخش نيز پرداخته است. براي مثال، در بحث غضب، در روايتي علي‌بن‌ابي‌طالب(ع) مي‏فرمايد: «عصبانيت نوعي ديوانگي است؛ چرا كه فرد عصباني پس از عصبانيت از كاري كه انجام داده است، پشيمان مي‏شود».33
همين‌جا به ذهن مي‏آيد كه برخي افراد عصباني مي‏شوند و پشيمان نمي‏شوند؛ آيا اين نشان مي‏دهد كه عصبانيت نوعي ديوانگي نيست؟ حضرت در ادامه روايت مي‏فرمايد: «فان لم يندم فجنونه مستحكم؛ اگر پشيمان نشد، ديوانگي او جدي و عميق است»؛ آن‌وقت ديگر عصبانيت نوعي از جنون نيست؛ بلكه در نهايت جنون است. اين توضيح نشان مي‌دهد اين فرض كه كسي عصباني شود و پشيمان نشود، در زمان حضرت زمينه داشته است. اين‌طور نيست كه اگر در پاسخ حضرت، ابو بصير مي‏گفت: آري، ما ناراحت نمي‏شويم ديگران به زنان ما نگاه كنند و به نظر ما نگاه كردن اشكالي ندارد، حضرت بگويد: پس شما هم نگاه كنيد! نقطة شروع سخن اتّفاق طرفين در قضاوت به زشتي كار است. اينجا است كه حضرت مي‏فرمايد: «حال كه شما اين كار را درباره خودتان زشت مي‏دانيد، خودتان نيز درباره ديگران اين كار زشت را انجام ندهيد».
بخشي از شرايط در روابط جنسي به صورت آداب رابطه جنسي سالم مطرح شد كه بايد قبل از انجام آميزش جنسي مورد توجه قرار گيرد تا زمينة مناسبي براي رابطه‏اي دلخواه فراهم شود. در اين ميان، آشنايي با آسيب‌ها مي‌تواند در بعد شناختي و انگيزشي ما را در رسيدن به رابطهٔ جنسي سالم كمك كند. آسيب‏ها آثار خود را به هنگام آميزش جنسي يا پس از آن نشان مي‏دهد و زمينه‏هاي بهره‌مندي همسران را تضعيف مي‌كند. در ادامه به نمونه‏هايي از اين آسيب‌ها اشاره مي‏كنيم:
2. ناهماهنگي جنسي ميان همسران
عده‌اي تمايل دارند در زمينة مسائل جنسي بسيار فعّال باشند؛ در حالي كه عده‏اي اگر زياد با هم نزديكي نكنند، از امور جنسي بيشتر لذّت مي‏برند. بعضي از زنان زماني رابطة جنسي برايشان دل‏خواه است كه دوران تشكيل تخمك در رحم است؛ يعني وقتي كه سلول نر از راه لوله‏هاي فالوپيان به تخمدان زن منتقل مي‏شود و چهار يا پنج روز ادامه دارد تا زمينة بارور شدن زن را فراهم سازد. اغلب زن‏ها قبل يا بعد از دوران قاعدگي نسبت به مواقع ديگر بيشتر احساس شهوت مي‏كنند.34 اين را نيز بدانيم كه پستان‌ها عضو تناسلي نيستند، امّا بايد آن را جزئي از سيستم تناسلي به شمار آورد؛ زيرا تحت تأثير آن است.35 برخي از مردان به‌شدّت نسبت به ارضاي جنسي علاقه نشان مي‏دهند و در تمام اوقات آمادة رابطه جنسي هستند؛ ولي چون بعد از عمل آميزش با نوعي رخوت و سستي مواجه مي‏شوند، پس از عمل زناشويي به طور طبيعي به خواب مي‏روند؛ گاهي مرد در ابتدا تحريك مي‏شود و قبل از اينكه همسرش به لذّت مطلوب خود برسد، ارضا مي‌شود و ديگر به ادامه كار قادر نيست. دليل اين امر آن است كه براي مردان طغيان شهوت آسان‏تر انجام مي‏گيرد.
كساني كه واقع‌بين نيستند، انتظار دارند در هر رابطة جنسي ارضاي كامل جنسي صورت گيرد؛ ولي بايد گفت زوج‏ها غالباً به دليل تجربة كم، انتظارشان در اين جهت برآورده نمي‏شود. همسران جوان و كم‌تجربه ممكن است پس از مدتي موفق نشوند، ميل و اشتياق روزهاي اوليه را از خود نشان دهند و بالتبع چنين نتيجه مي‌گيرند كه در خود يا همسرشان نقصي وجود دارد. اين نكته مي‏تواند آرامش همسران را به مخاطره اندازد. براي مقابله با اين خطر، همسران بايد اشتباهات خود در روابط جنسي و حس خودخواهي در بهره‌مندي از آن را كاهش دهند تا بتوانند در عين‌ حال كه بر ميزان شهوت و ميل خود مي‌افزايند، شريك جنسي خود را نيز در نظر داشته باشند. هر زن و شوهري براي رسيدن به نقطة مطلوب، بايد از بروز هرگونه سوءتفاهم‏ براي همسر خويش جلوگيري كند.
3. نگاه يك‌سويه به روابط جنسي
پس از آميزش جنسي، ميل جنسي در مردان به شدّت فروكش مي‏كند؛ در حالي كه دز زنان چنين فرايندي به شدّت، ظهور نمي‏كند و افزون بر اين، انتظار نوعي عشق‌بازي و نگاهي فراتر از رابطه‏ٔ جنسي خالص در آنان وجود دارد؛ زيرا فكر بازيچه بودن زن براي مرد و نگاه يك‌سوية مرد به برطرف ساختن نياز جنسي خود، زنان را آزار مي‏دهد.36 پس مرد بايد به وسيلة عشق‌بازي پس از آميزش، پاسخ‌گوي خواسته‏هاي همسرش باشد. هيچ‌يك از همسران، به‌ويژه زن نبايد احساس كند كه فقط طعمة جنسي شريك زندگي خويش است. بنابراين، نگاه محتاطانه به مسئله مي‌تواند اين اتهام را از بين ببرد. بايد بار عشقي و عاطفي زندگي را تقويت كنيم؛ تجلي عشق و محبت مي‌تواند قبل يا پس از رابطه جنسي وجود داشته باشد. به خصوص در ابتداي ازدواج، اظهار عشق پس از نزديكي به دلايل ذيل بهتر از اظهار آن قبل از آميزش است:
الف) اظهار عشق پس از نزديكي، محبت دو طرف به يكديگر را ثابت مي‏كند و نشان مي‏دهد عشق آنها تنها به منظور ارضاي جنسي نيست؛ زيرا شدت ميل جنسي فروكش كرده و روابط بيشتر به صورت عاطفي خود را نشان مي‌دهد.
ب) اظهار عشق پس از آميزش حسّ مردانگي و زنانگي را در آ‏نها تقويت مي‏كند. هر مردي زماني احساس غرور مي‏كند كه زن پس از نزديكي او را ستايش كند و هر زني مايل است بداند كه صلاحيت جواب‌گويي به خواسته‏هاي شوهرش را دارد.
ج) اظهار عشق پس از نزديكي احساس نگراني از يك عمل به ظاهر حيواني را از بين مي‏برد و به ارتباط شما عشق و محبت انساني مي‏افزايد.
د) اگر در رابطة جنسي يكي از همسران يا هر دو ارضا نشده باشند، اين حقيقت مورد غفلت واقع نمي‌شود كه همسران نسبت به يكديگر عشق و علاقه دارند و ارضا نشدن موجب از بين رفتن محبّت ميان زن و شوهر نمي‌شود.
ه‍ ) اظهار عشق پس از نزديكي، شروع مجدّد خوبي را نويد مي‏دهد.37 هيچ جمله‏اي نمي‏تواند شور و شوق شما را در زمينه لذّت جنسي درست توصيف كند. عمدتاً علاقة شما و نگاهتان به بستر آميزش، معيّن مي‏سازد چه‌قدر شما از ارتباط جنسي لذّت كسب مي‏كنيد. پس با به كارگيري عشق‌بازي در هر مرحله، زمينه شور و شوق مراتب بعدي را بهتر فراهم سازيد.
انسان نبايد صرفاً با انگيزة وصال جنسي ازدواج كند؛ زيرا برقراري اولين رابطة جنسي جايگاه ويژه‌اي دارد و شايد ارتباط‌هاي بعدي كه تكرار اولين رابطة جنسي است، قدرت محافظت از زندگي را نداشته باشد. پس از آنكه سلول‏هاي مغز فرصت فعاليّت و تفكّر يافت، عواملي فراتر از رابطه جنسي مايه استحكام زندگي است. رابطة جنسي سالم پاية رابطه زن و مرد در ازدواج است؛ امّا بايد پيرايه‌هايي، زينت‌بخش اين رابطه باشد. توجّه صِرف به رابطة جنسي، منظرة تماشاي بدن عريان يك فرد را تداعي مي‏كند. البته زيباترين افراد، بدون لباس زشت هستند و تماشاي اسكلت فلزي يك ساختمان اصلاً جذاب نيست.38 زينت رابطة جنسي برخورداري از اخلاق نيك و داشتن تعهد در زندگي است.
4. كاهش ميل جنسي
منشأ كاهش تمايل جنسي را مي‏توان هم در شالودة زيستي و هم در زمينه‏هاي رواني جست‌وجو كرد. به طور طبيعي، بالا رفتن سنّ مردان موجب مي‏شود آنها ديرتر به انزال برسند و زمان بيشتري را طالب هستند تا آمادگي تجديد رفتار جنسي را پيدا كنند. از طرفي، زنان پس از يائسگي با كاهش يافتن حالت لَزجي مهبل، رابطة جنسي برايشان ناخوشايند مي‏نمايد. عوامل رواني از قبيل فشار كار، نداشتن وقت مناسب براي ارتباط جنسي، ترس از ناتواني جنسي، احساس يكنواختي در ارتباط زناشويي، كسالت در ايجاد ارتباط مناسب و تفاوت‏هاي فردي ميان همسران نيز زمينه‏هاي كاهش را فراهم مي‏آورد.
در برخي همسران با گذر زمان تغيير چشمگيري در كاهش رابطة جنسي ديده نمي‏شود؛ در حالي كه برخي، در همان سال‏هاي اولية زناشويي فعاليت‏هاي جنسي خود را به طور چشم‌گيري رو به كاهش مي‌بينند. زن و مرد بايد در مرحلة اوّل براي ارتقاي درخواست جنسي فضاسازي كنند تا كاهش طبيعت اوّليه را با طبعي جديد جبران سازند و در مرحلة بعدي از تغييرها آگاهي داشته باشند تا وضعيت پيش‌آمده غيرمنتظره جلوه نكند و زمينه‏هاي ناآرامي را فراهم نسازد.
5. تصوير ذهني ناسالم
رابطة جنسي سالم مستلزم تصوير ذهني سالم در مشاركت جنسي است. زنان و مردان در طول روز و در محيط كار بايد سعي كنند كمتر به چهرة جنسي مخالف نگاه كنند. ايدئال آن است كه تصوير واضح هر يك از زن و شوهر فقط به همسر خود اختصاص داشته باشد و زن و مرد تصوير واضحي از نامحرمان نداشته باشند. دقّت در چهره و بدن ديگران دو حالت دوستي و نفرت را به دنبال دارد؛ دوستي با ديگران رابطة فرد با همسر را تضعيف، و زمينة ناسازگاري را تقويت مي‏كند؛ به همين دليل، توصيه شده است در انتخاب همسر، زيبايي او را مدنظر قرار دهيد تا ديدن او زمينة دوستي شود. بايد كسي را براي ازدواج و شريك جنسي انتخاب كرد كه چهره، حالت‏ها و رفتارهاي او زمينة پذيرش يك عمر را فراهم سازد. همان‌گونه كه زنان بهتر است جز همسر را نبينند و مردان را به حريم خود راه ندهند، مردان نيز بايد هرزه‌گرايي را وانهند و صادقانه، پاك و معصوم‏وار به همسر خود نگاهي عاطفي، عشقي و غريزي داشته باشند. آنان نه‌تنها در زمان انتخاب همسر، در زمان آميزش نيز بايد با تصويرسازي سالم و به دور از ذهنيت‏هاي ناسالم، روابط جنسي برقرار كنند. در روايات از امامان معصوم(ع)39 آمده است كه ارتباط با همسر با شهوتي كه از طريق تصوير ذهني زن بيگانه‏اي حاصل شده است، مطلوب نيست.
6. فقدان جذّابيّت
مردان و زنان براي اينكه جذّاب جلوه‌ كنند، بايد از هر جهت در رفتار خويش بهترين و جديدترين مدل‌ها را در حدّ امكان به كار گيرند. بدين‌ منظور، آنچه به صورت ثابت و در اولين نگاه همواره براي زن و مرد مورد توجّه است، لباسي است كه هر يك از همسران در مواجهه با همسر خود به تن دارند. زن و شوهر بايد در لباس‏هاي خود تنوّع داشته باشند. به طور طبيعي، تعداد زيادي از زنان و مردان از روش و نوع لباس پوشيدن همسران خود شكايت دارند. تغيير در لباس تنها تفريح نيست، بلكه تصوير ذهني ديگران را تغيير مي‏دهد و آنان فرد را به عنوان شخصيّتي داراي بهداشت و انساني با فرهنگ مي‏بينند. بي‏ترديد نوع، تركيب، تناسب رنگ‏ها و تأثير آن بر جذابيت فرد و جلوه‏هاي گوناگوني كه به همراه دارد، در رضايت رواني شريك جنسي تأثير فراواني دارد. لباس‏هاي روشن‏تر براي جوانان، لباس‏هاي ميانه رنگ براي ميان‌سالان و لباس‏هاي ساده و متناسب براي بزرگ‌سالان موجب مي‏شود ميل جنسي در اولويت ديده شود. نكتة جالب توجه اينكه براي زن‏ها آنچه مي‏شنوند، و براي مردها آنچه مي‏بينند در روابط جنسي بسيار مؤثر است. البته اين بدان معنا نيست كه ريزبيني فوق‌العادة زنان در ديدني‏ها ناديده گرفته شود.
7. محدود كردن زمان و فاصله ميان دو آميزش
هيچ‌گاه نمي‏توان براي مقاربت جنسي زمان تعيين كرد. انسان همانند يك ماشين نيست كه براساس دستورالعمل و فرمول خاصّي رفتار كند. زماني كه همه‌چيز از نظر سايكوفيزيولوژي آماده باشد، انسان آمادة آميزش جنسي است. البته عادت همان‌گونه كه در ساير موارد نقش چشم‌گيري دارد، اينجا نيز ايفاي نقش مي‏كند؛ امّا موضوع عادت را جداگانه بايد بررسي كرد. در پايان سال اوّل زندگي جنسي، زن و شوهر بايد آموخته باشند كه مطابق خواسته‏هاي يكديگر عمل كنند.
هر زماني محيط آرام بود و تمايل به اوج رسيد، زمان رابطة جنسي فرا رسيده است. هيچ‌كس نمي‏تواند در زمينة مسائل جنسي الگوي شما باشد. به هر كس نگاه كنيد و او را ملاك قرار دهيد، شكست خواهيد خورد؛ زيرا توانايي‏ها و گرايش‏هاي افراد به تعداد آنها متفاوت است. زماني كه بيشتر موانع برداشته شد و شرايط از نظر محيطي، تغذيه، تمايل و... آماده بود، مي‏توان ارتباط جنسي را آغاز كرد. معيار در موفقيت جنسي مراحل آن نيست، بلكه رسيدن هم‌زمان زن و شوهر و فعاليت هماهنگ آنان براي رسيدن به ارگاسم است.
8. نپذيرفتن هويّت جنسي
هر دختر و پسر يا زن و مردي بايد جنسيّت خود را قبل از انجام مراسم ازدواج پذيرفته باشد و خود را با نفش جنسيّتي خود سازگار كرده باشد تا بتواند هم انتظارهاي ديگران را پاسخ‌گو باشد و هم خود از نقشي كه ايفا مي‏كند، احساس رضايت داشته باشد. زناني كه به‌گونه‏اي عمل مي‏كنند كه ويژگي‏هاي جنس مخالف را داشته باشند و حالت‏ها و كارهاي مردانه را از خود نشان مي‏دهند يا در اصل خلقت ويژگي‏هاي مردانه را در تن صدا، بي‏باكي و... دارند، همچنين مرداني كه ويژگي‏هاي زنانه دارند، كمتر مي‏توانند با نقش خود سازگار باشند
داشتن نگرش مثبت نسبت به رفتار جنسي زنانه يا مردانه مي‏تواند زمينة رشد ساير موارد شخصيتي را فراهم ‌سازد. در غير اين صورت، اختلال در هويت جنسي40 پيش خواهد آمد.41 بخشي از اين مسئله به آگاهي از نقش جنسي مرد يا زن مربوط است كه فرد بايد به اصل خود پي ببرد و تماميت وجود خود را كه از مهم‏ترين بخش آن هويت جنسي است، بشناسد. از سوي ديگر، بايد تصوّرات اشتباهي كه مي‏تواند زمينة مقابله با پذيرش هويت جنسي باشد، از بين برود. براي مثال، تصوّر حالت فاعل و مفعولي در روابط جنسي زن و مرد كه يك تفكّر قديمي است و مي‏تواند نقش فعّال زن را كمرنگ كند، در پذيرش هويت جنسي زن تأثير منفي دارد. هيچ ملاكي براي فاعل يا مفعول بودن واقعي زن و مرد وجود ندارد.
اگر زن چنين معتقد باشد كه رابطة جنسي او فقط براي رفع نياز همسرش است، با ناديده گرفتن ارزش خويش براين باور صحه گذاشته است كه در مقام زن در صحنة جامعه، فقط بايد پاسخ‌گوي همسرش باشد. اگر زن در صحنة زندگي نقشي فعّال‏تر بر عهده گيرد و حقّ خود بداند كه از لذايذ زندگي برخوردار شود، ياد مي‏گيرد كه در مناسبات جنسي نيز سهمي براي خود قائل شود.42 اسلام با پذيرفتن اين نقش در روابط فيزيكي، زن را به ورود به عرصه جنسي، عرضه كردن خود و فعاليّت‏هايي كه باعث بيداري جنسي مرد شود، توصيه كرده، ادارة رابطة جنسي و تأمين مرد را بر عهدة بهترين زن قرار داده است. اگر تصور منفي مفعول بودن حذف شود، بي‏ترديد رابطة جنسي سلامت بيشتري پيدا خواهد كرد و باعث خواهد شد زنان حالت ضعف، انفعال و زيردست بودن را از خود دور سازند و در شرايطي مساوي، به لذّت جويي، لذّت دادن و لذّت گرفتن اقدام كنند.
پدران و مادران از همان ابتدا كه كودك تفاوتي را ميان خود و كودك ديگري از جنس مخالف مي‏بيند، بايد با توضيح صحيحي اين تفاوت را تأييد كنند. وقتي كودك درمي‏يابد ميان پسرها و دخترها تفاوت‏هاي آناتوميكي وجود دارد، فرصت خوبي براي تأكيد روي تفاوت‏ها است، نه كاستن از آن تفاوت‏ها. آري، ميان پسر و دختر تفاوت زيادي وجود دارد؛ دخترها يك‌جور ساخته شده‏اند و پسرها به‌گونه‌اي ديگر. اين پيام بايد آشكار و قطعي باشد تا از اغتشاش فكري كودك كه ممكن است در شناختن هويت جنسي او پيش آيد، جلوگيري شود.43
فرهنگ عمومي جامعه نيز بايد اين تفاوت را به خوبي براي پسر و دختر تبين كند؛ آن‌هم در زماني كه جامعه در مقايسه با خانواده‌ها تأثير بيشتري بر نوجوانان و جوانان دارد. هنگام بلوغ تفاوت‏هاي جنسي به حدّاكثر خود مي‏رسد. نوجوان دختر به صورت يك زن و نوجوانان پسر چون يك مرد ظاهر مي‏شود و عمل مي‏كند. در اين زمان، فرد به تدريج در مقابل ادراك‌هاي ديگران واكنش نشان مي‏دهد و تصويري را كه به عنوان مذكر يا مؤنث بودن دارد، تقويت مي‏كند.
به طور كلي، نقش جنسي آن جنبه از ويژگي‏هاي رواني و الگوهاي رفتاري هر جنس است كه از نظر اجتماعي مناسب جنس مذكّر يا مؤنث شناخته مي‏شود و مفهوم تجريدي مرد يا زن ايدئال را كه مطلوب فرهنگ است، دربرمي‏گيرد.44 بنابراين، آن‌چه در فرهنگ عمومي جامعه پذيرفته شده است، مي‏تواند به پذيرش هويت جنسي دختر و پسر كمك كند. اگر در فضاي جامعه نقش‏ها به درستي تعيين شده باشد و از زن انتظارات زنانه و از مرد انتظارات مردانه روا داشته شود، نقش آنها در تصوير ذهنيشان تثبيت مي‏شود و آنچه انتظار است، همان اتفاق مي‏افتد.
9. انزال زودرس
اين اصطلاح وقتي به كار مي‏رود كه انزال قبل از دخول يا فوراً پس از آن، به‌طوري كه لذت جنسي را مختل ‏كند، صورت گيرد. در بيشتر موارد، لذت بردن زن‏ها با انزال سريع مردها مختل مي‌شود. بنابراين، با ارضا نشدن خسته و عصباني مي‏‌شوند و واكنش‏هاي منفي از خود نشان مي‏دهند. انزال زودرس مي‏تواند به صورت اوليه، يعني به دليل اضطراب و ضعف اعتماد به نفس يا ثانويه، يعني فشارهاي روحي، نگراني‏هاي اقتصادي يا مصرف برخي داروها رخ‌ دهد.45 از آنجا كه انزال زودرس مي‏تواند مرد و زن را خشمگين سازد و زمينه‏هاي ناسازگاري را فراهم آورد، مناسب است روش‏هايي به كار برده شود كه انزال به تأخير افتد. اينك به بخشي از اين روش‏ها اشاره مي‏كنيم:
الف) قسمت پايين كلاهك آلت را مي‏توان به صورت حلقه‏اي در برگرفت و به مدت 3 تا 4 ثانيه آن‌قدر فشار داد كه احساس قريب‌الوقوع انزال و ارگاسم عقب‌نشيني كند و احساس درد غلبه كند. با تكرار اين كار توسط مرد يا شريك جنسي او، انزال عقب مي‏افتد و ارگاسم هماهنگ ميان زن و شوهر به وقوع مي‏پيوند.
ب) استفاده از كاندوم باعث كاهش سطح تماس و فشار هنگام تماس مي‏شود و بر همين اساس، انزال ديرتر انجام مي‏گيرد.46
ج) نوازش‏ها و معاشقه ‏هاي پيش از آميزش را خيلي طولاني نكنيد و تنها تا آن اندازه كه همسرتان به مرحله آمادگي برسد، ادامه دهيد.
د) به محض احساس نزديك شدن به لحظة انزال، عضلات ميان دو راه و مقعد خود را سست كنيد.
ه‍ ) هنگام نزديك شدن به مرحلة انزال، با دهان باز نفس آرام و عميق بكشيد.47
10. كم‌رغبتي جنسي
نوع اوّليه پايين بودن ميل جنسي كه در زنان سردي مزاج ناميده مي‏شود، نتيجة مشكلات در رشد رواني ـ جنسي است، و نوع ديگر آنكه ثانويه ناميده مي‏شود، كاهشي است كه شايع‏ترين علّت آن مشكلات روزمرّه در روابط با افراد است. اغلب زوج‏ها نمي‏دانند كه رفتار جنسي آنها آينهٔ احساسات خوب و بد ناخودآگاهشان است. نياز ظاهري يك مرد به محبّت زن، دشمني‏ها را پنهان مي‏كند. وقتي چنين فردي به طور دائمي نقش آرام‌بخش را بازي مي‏كند، از عصبانيّتي كه در درونش انباشته شده است، آگاه نيست؛ امّا تظاهر اين عصبانيّت مي‏تواند كاهش ميل جنسي، انزال زودرس و حتي ناتواني جنسي باشد.48
بي‏شك سردمزاجي را نبايد عارضه‏اي ساده پنداشت؛ بلكه بايد آن را پديده‏اي بسيار پيچيده و مرموز به شمار آورد كه داراي انواع و درجات گوناگوني است. براي پي‌بردن به كيفيت سردمزاجي، بايد علّت‏هاي آن را بررسي كرد؛ علّت عمدة سردمزاجي زن، بي‏اطلاعي مرد و رفتارهاي ناشيانة اوست. غالباً مرد نمي‏داند چگونه بايد زن را براي دستيابي به اوج لذّت آماده كند و اين ناآگاهي به‌خصوص در مورد نقاط حسّاس زن در به اوج رسيدن جنسي و انزال است. بيشتر مردها اطلاعاتشان از نزديكي تنها دخول است.49 انزال هر زني مستلزم شرايط خاصّي است. گاهي مستلزم كارهايي است كه به ظاهر بي‏معنا و خنده‏آور جلوه مي‏كند؛ امّا تا جايي كه ممكن است و ممنوعيّتي از نظر شرعي و اخلاقي وجود ندارد، بايد در تأمين آنها كوشيد و به خواسته‏هاي زنان توجه كرد. البته توجه كردن به خواسته‏هاي آنان به معناي احتياط‌كاري و شرمساري و تعارف نيست كه زن و مرد همانند عبور از در اتاق يا سالني به يكديگر تعارف كنند. رابطة جنسي ميان زن و مرد بايد به‌گونه‏اي صريح باشد كه آنان بدون تعارف به نهايت لذّت جنسي بينديشند. انديشيدن به نهايت لذّت جنسي نه تنها خودخواهي نيست، يك‌نوع فداكاري است.50 جايي كه انسان در ساية اوج لذّت جنسي ديگران خود نيز به ارگاسم مي‏رسد، به هيچ‌وجه خودخواه تلقّي نمي‏شود؛ بلكه تنها همانند مادري است كه با اوج لذت فرزند خود، خود نيز به اوج لذّت مي‏رسد. بنابراين، براي دور كردن از سردمزاجي كه مي‏تواند آسيب‏هاي فراواني به زندگي وارد كند، مرد بايد نهايت تلاش خود را به كار بندد.
11. آميزش در دوران قاعدگي
ا فزون بر توصيه‏هاي اخلاقي و تبيين احكام شرعي در رساله‏هاي مراجع تقليد كه هم‌بستري در دوران قاعدگي را منع كرده‏اند، از نظر رواني ـ جنسي نيز اين امر خطرناك است؛ زن در اين دوران، به‌ويژه در ابتداي آن دچار تنش، تخريب رحم، خون‌ريزي، ضعف و استعداد عصبانيت، خودكشي و انواع اختلالات رواني است.51 قبل از شروع عادت، وزن بدن زياد مي‌شود، دماي بدن كمي بالا مي‌رود، پستان‌ها و مهبل سفت مي‌شود و صورت برافروخته مي‌شود. حدود بيست تا چهل درصد زنان در ايام عادت با مشكلاتي روبه‌رو هستند و تعادل ذهني ندارند.52
كمي قبل از قاعدگي و در اوايل آن، نشانه‌هايي چون افسردگي، اضطراب، تحريك‌پذيري، خستگي، خواب‌آلودگي، دردهاي ناحيه شكم و كمر، سردرد، نفخ شكم، تغيير در اشتها و عصبانيّت ديده مي‌شود. در اين دوران، زن به مراقبت شديدي نياز دارد. چنان‌چه مردان به دليل فشار غريزة جنسي، زنان خود را به برقراري رابطه جنسي وادار كنند، افزون بر اينكه از نظر شرعي كار حرامي انجام داده‏اند و به پرداخت كفّاره ملزم هستند، ـ زنان در اين حالت مسئوليتي ندارند ـ زمينه را براي پرخاشگري و ناسازگاري زنان فراهم و زندگي را با آسيب جدّي مواجه ساخته‏اند. پس مناسب است براي تقويت آرامش در زندگي، از اين آسيب‏ها جلوگيري كنند

نتيجه‌گيري
تمايل جنسي به جنس مخالف امري طبيعي است كه بي‌توجهي يا سركوب كردن آن راهي نامناسب براي فرار از آسيب‌هاي آن است. بايد اين ميل را به رسميت شناخت و براي ارضاي آن به صورت صحيح و كامل تلاش كرد. اسلام اين نياز را مناسب و مفيد دانسته و به ارضاي آن به شكل صحيح توصيه كرده است.
براي ارضاي صحيح و دچار نشدن به آسيب‌هاي روابط جنسي، توصيه اسلام به بهره‌مندي از اين غريزه و ارضاي آن از طريق ازدواج و كنترل آن از طريق محدود كردن نگاه و حفظ حريم ميان دو جنس است. ارضاي مناسب و كنترل آن، مي‌تواند مصونيت فردي و اجتماعي را به دنبال داشته باشد.
توجه به تفاوت‌هاي دو جنس در ميل جنسي، بلوغ جنسي، فيزيولوژي و اندام‌هاي جنسي، تفاوت‌هاي رواني زن و مرد، ادراك، عواطف و انفعالات، اميال و گرايش‌ها كه حيطة زيستي، رواني، عاطفي و غريزي آنها را مشخص مي‌سازد، در تأمين نياز جنسي و بهره‌مندي صحيح و دوري از آسيب‌هاي آن به‌شدت تأثيرگذار است.
نيازي كه در رابطة جنسي زن و شوهر ارضا مي‌شود، موجب مي‌شود هريك به نقش خود در زندگي مشترك و تكليفي كه برعهده دارند، بهتر واقف شوند و اين نوعي شخصيّت مطلوب را براي آنان پديد مي‌آورد و عزت نفس و خودپندارة مثبت آنان را افزايش مي‌دهد. بهره‌مندي از اين رابطة سالم، آنها را از ارتباط ناسالم مصون مي‌دارد و سلامتي و آرامشگري را به مثابه اصلي‌ترين هدف تحقق مي‌بخشد.
آداب معنوي، مادي، ظاهري، باطني و اخلاقي و عاطفي در زمينة بهره‌مندي از رابطة جنسي قابل دقت است. عمدة آرامش انسان در سايه توجهات خاص حضرت حقّ جلوه‌گر مي‌شود. به همين دليل، دعا، راز و نياز با خدا، استعاذه به سوي خداوند منان از شر شيطان و دل سپردن به خدا و دستورهاي او و تكيه كردن بر او، در رضايتمندي از زندگي زناشويي بسيار مفيد است. آماده‌سازي روحي و رواني در بعد روحي، نظافت و زينت در بعد ظاهري، و آماده‌سازي جنسي در بعد غريزي، آداب يك رابطة خوب جنسي است.
براي رسيدن به آرامش در اين رابطه، بايد به ناهماهنگي همسران در زمينة جنسي توجه كرد. زن و شوهر بايد روحيات يكديگر را بشناسند تا دچار سوءتفاهم يا بدبيني در رابطه جنسي نشوند. نگاه ناعادلانه به روابط جنسي، بي‌توجهي به آموزه‌هاي ديني براي آماده‌سازي در زندگي زناشويي، به‌ويژه از ناحيه مردان، مي‌تواند آسيبي جدّي به شمار آيد. تنبلي و سستي در آرايش براي آسايش، در نظافت براي سلامت و در زينت براي رحمت، زندگي را از آرامش دور مي‌سازد. شناخت راه‌كارها و مهارت‌ها براي واقع‌بيني نسبت به زن و مرد، به كار گرفتن روش‌هاي متناسب در تأمين نيازمندي‌هاي دو جنس و پذيرش هويت جنسي، ما را در دوري از آسيب‌ها كمك مي‌كند.
ازدواج بهنگام، از عوامل قطعي هدايت رابطة جنسي و تعديل آن است. ايجاد فرهنگ ازدواج بهنگام در جامعه مي‌تواند نقش مؤثري در سالم‌سازي روابط جنسي داشته باشد.

منابع
ابن‌منظور محمدبن مكرم، لسان العرب، بيروت، دار صادر، 1300 ق.
اسلامي‌نسب، علي، درمان‏هاي جنسي، تهران، نسل نو انديش،1381.
اوكانر، داگمار، زندگي موفق زناشويي و جنسي با همسر خود، ترجمهٔ قدير گلكاريان، تهران، طلايه، 1382.
پيز، آلن و باربارا پيز، چرا مردان به حرف زنان گوش نمي‌كنند، ترجمهٔ محسن جده دوستان و آذر محمودي، تهران، فصل سبز، 1382.
تقدّمي، محمدرضا، خستگي جنسي، مشهد، مؤسسهٔ انتشارات كتاب درماني، 1379.
حرّ عاملي، محمدبن حسن، وسائل الشيعه، تهران، اسلاميه، 1347 ق.
حكيمي محمد و جمعي از نويسندگان، كتاب زن، تهران، اميركبير، 1381.
راجرز، دوروتي، روان‏شناسي كودك، ترجمهٔ غلامعلي سرمد، تهران، اتّحاد،1357.
رزماري، لينكلن، از ناتواني جنسي تا لذت جنسي، ترجمهٔ فرشاد نجفي‌پور، تهران، نسل نوانديش، 1381.
سقاي بي‌ريا ناصر و همكاران، روان‌شناسي رشد با نگرش به منابع اسلامي، تهران، سازمان سمت، 1374.
صدوق، محمدبن علي، من لا يحضره الفقيه، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1413 ق.
كليني، محمدبن يعقوب ، الكافي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365 ق.
گنجي، حمزه، روان‌شناسي تفاوت‌هاي فردي، تهران، بعثت، 1378.
گينات، هايم، جي، رابطهٔ بين والدين و كودكان، ترجمهٔ سياوش سرتيپي، تهران، اطلاعات، 1368.
گينس، تام، اولين سال ازدواج، ترجمه آذر كارگاه، تهران، انتشارات تلاش، چ پنجم، 1374.
لينكلن رزماري، از ناتواني جنسي تا لذت جنسي، ترجمهٔ فرشاد نجفي پور، تهران، نسل نوانديش، 1381.
مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، بيروت، مؤسسة الوفا، 1404 ق.
نوري، حسين، مستدرك الوسايل، قم، مؤسسة آل البيت، 1408 ق.
هورني كارن، روان‌شناسي زنان، ترجمهٔ سهيل سمي، تهران، ققنوس، 1382.

1. محمدبن يعقوب كلينى، كافى، ج 5، ص 321.
2. حسين نوري، مستدرك الوسايل، ص 306.
3. محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج 3، ص 626.
4. محمدبن يعقوب کليني، همان، ج 5، ص 320.
5. محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 2، ص 15.
6. همان، ج 20، ص 109.
7. همان، ص 29.
8. همان.
9. همان.
10. آلن پيز، چرا مردان به حرف زنان گوش نمي‌کنند، ص 294؛ ناصر بي‌ريا، روان‌شناسي رشد با نگرش به منابع اسلامي، ج 2، ص 129
11. محمدبن يعقوب کليني، کافي، ج 5، ص 338.
12. همان، ج 20، ص 37.
13. همان، ج 20، ص 105.
14. همان، ج 20، ص 158.
15. همان، ج 20، ص 120.
16. محمدبن يعقوب كلينى، كافى، ج 3، ص 481.
17. محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 20، ص 246.
18. على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص 81.
19. محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 2، ص 15.
20. همان، ج 30، ص 118.
21. محمدبن يعقوب كليني، كافي، ج 5، ص 49-50.
22. همان. ص 119.
23. غضّ طرفه و بصره: كفّه و خفضه و كسره، لسان العرب.
24. غافر، 19.
25. محمدبن على صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 19.
26. همان، ج 3، ص 474.
27. همان.
28. همان، ج 4، ص 18.
29. همان.
30. همان، ص 19.
31. همان.
32. همان.
33. نهج البلاغه، ص 513.
34. تام گينس، اوّلين سال ازدواج، ترجمه آذر كارگاه، ص 170.
35 محمد حکيمي و جمعي از نويسندگان، کتاب زن، ص 41.
36. همان.
37. همان، 173.
38. على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص 52.
39. محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 2، ص 15.
40. Gender identity disorder
41. على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص 68.
42. محمدرضا تقدّمى، خستگى جنسى، ص 31.
43. جى هايم،گينات، رابطه بين والدين و كودكان، ترجمه سياوش سرتيپى، ص 118.
44. دوروتى راجرز، روان‏شناسى كودك، ترجمه غلامعلى سرمد، ج 2، ص 29.
45. رزماري لينكلن، از ناتوانى جنسى تا لذت جنسى، ترجمه فرشاد نجفى‌پور، ص 64.
46. على اسلامى‌نسب، درمان‏هاى جنسى، ص 66.
47. محمدرضا تقدّمى، خستگى جنسى، ص 131.
48. رزمارى، لينكلن، همان، ص 145.
49. محمدرضا تقدّمى، خستگى جنسى، ص 120.
50. داگمار اوكانر، زندگى موفق زناشويى و جنسى با همسر خود، ترجمهٔ قدير گلكاريان، ص 291.
51. على اسلامى‌نسب، همان، ص 141.
52 کارن هورني،روان‌شناسي زنان، ص 17؛ حمزه گنجي، روان‌شناسي تفاوت‌هاي فردي، ص 203