قواعد فقهی که مراجع فتوا می دهند از کجاست؟

پرسش:

بسم الله الرحمن الرحیم

با عرض سلام و خسته نباشید بسیارخدمت شما برادر گرامی.ازاین که نام خود را ننوشتم پوزش می طلبم.من در حال حاضر سوالی دارم که این سوال منکران و مخالفان اسلام و به خصوص روحانیت شیعه است.و باکمال تاسف دست آویزی برای آنان و مایه ی ضعفی برای مدافعان اسلام است.

من بالجمله آن قدر ناراحتم از این قضیه که خدا می داند.وآن سوال این است که این قواعد فقهی که مراجع فتوا می دهند ازکجاست؟واصلا اسلامی که این ها(یعنی به قول خودشان آخوند ها )می گویند از کجا آمده است؟.......

والسلام علی من التبع الهدی.

پاسخ:

با سلام و ادب

خواهش میکنم لطف دارید

خدمت شما عرض کنم هر آنچه توسط علما و مراجع گفته می شود طبق آن چیزی است که در دین اسلام وجود دارد و هیچ حکمی شخصی و سلیقه ای نیست.

منابع اسنباط احكام چهار چيز مي باشد:
1ـ كتاب الله . 2ـ سنت معصومین ( ع ). 3ـ اجماع . 4ـ عقل.
حال انشاالله توضيحاتي رو در اين مورد خدمتتان عرض ميكنيم:

منبع اول ؛ كتاب الله
كتاب خدا كه در میان مسلمانان بیشتر به قرآن معروف است ، دارای اسامی دیگری همچون : فرقان ، كتاب ، ذكر ، تنزیل و ... شامل 114 سوره ، سی جزء ، 77 هزار كلمه ، 6342 آیه و 320 هزار حرف است . نخستین آیه آن ، آیه شریفۀ « اقرا باسم ربك الذی خلق » و آخرین آیه نازله ، آیه كریمۀ « الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا » است كه در ذی‌حجه سال آخر زندگانی پیامبر اكرم ( ص ) نازل شده و یكی دو هفته بعد از نزول آن پیامبر ( ص ) رحلت فرمودند .

مجموعه قرآن در چهار بخش ، شامل اصول عقاید تقریباً 400 آیه ، اخلاق 1700 آیه ، احكام 500 آیه و بقیه آیات در قصص پیامبران و مطالب متفرقه است .
احكام قرآن كه منبع فقهی شریعت اسلام است در سه قسم عبادات ، معاملات و سیاسات گفت‌وگو می‌نماید . و از آن جا كه خود پیامبر ( ص ) بنا به قول مشهور ، خواندن و نوشتن را نیاموخته بودند ، آیات نازله را قرائت می‌فرمودند و كتاب وحی می‌نوشتند . نخستین كتاب وحی را در مكه حضرت علی بن ابی‌طالب ( ع ) و یا زید بن ثابت ذكر كرده‌اند .

سوره‌های قرآن : سوره‌های كتاب مجید دو گونه است ، 85 سوره آن در مكه و 29 سوره آن در مدینه نازل شده است . سوره‌های مكی معمولاً كوتاه و مطالب آن بیشتر اعتقادی است ولی سوره‌های مدنی ، طولانی و حاوی احكام است .

برای تشخیص سوره‌های مكی و مدنی ، علاوه بر ظوابط مذكور می‌توانیم از قاعده دیگری هم استفاده كنیم . بدین صورت كه در سوره‌های مكی خطاب خداوند به صورت « ایها الناس » است و در سوره‌های مدنی با « ایها الذین آمنوا ». و نیز در سوره‌های مكی آیات خدا موجز و مختصر و بیشتر به نظم نزدیك است تا نثر ولی در سوره‌های مدنی آیات طولانی و طبیعت آن‌ها به نثر نزدیك‌تر است .
برای تفهیم قرآن كتب زیادی تألیف شده كه به تفسیر معروف‌اند . مفسرین ، آیات قرآن را توضیح و تشریح و شأن نزول آن‌ها را ذكر كرده‌اند .

منبع دوم ؛ سنت معصومین ( ع )
سنت ، یعنی گفتار و كردار و تقریر پیامبر ، ( و با اعتقاد شیعه ، بقیه ائمه معصومین ( ع ) و حضرت فاطمه ( س ) دختر گرامی حضرت پیامبر ).
گفتار ، همان روایات و احادیث و نقل قول‌هائی است كه از پیامبر و معصومین دیگر شنیده شده است و نسل به نسل نقل شده تا امروز به ما رسیده است .
كردار ، یعنی اعمال و رفتار ائمة معصومین ( ع ) در مقام تبیین احكام شرعی .
تقریر ، یعنی سكوت با تأكید ائمة معصومین ( ع ) در برابر اعمال دیگران كه در حضور آن‌ها انجام شده است .

احادیث چند نوع است:
اول‌ـ حدیث صحیح ، یعنی ناقل و راوی آن عادل است .

دوم‌ـ حدیث حسن ، یعنی ناقل و راوی شخصی مشهوری است .

سوم‌ـ حدیث موثق ، یعنی ناقل و راوی آن شخص قابل اعتمادی است .

چهارم‌ـ حدیث مرسله ، یعنی حدیثی كه در سلسله روات ، یك نفر ساقط شده است .

پنجم‌ـ حدیث مجهول ، یعنی حدیثی كه حال ناقل و راوی آن مجهول است .

كتب مشهور حدیث در مذهب خاصه ( تشیع ) عبارت‌اند از :
اول ، كتاب كافی تألیف كلینی رازی .

دوم ، كتاب من لا یحضره الفقیه تألیف شیخ صدوق معروف به ابن باویه .

سوم و چهارم ، كتاب‌های تهذیب و استبصار هر دو تألیف شیخ طوسی معروف به شیخ الطایفه كه این‌ها را كتب اربعه گویند و كتب دیگری در احادیث شیعه موجود است كه اهم آن‌ها عبارتند از : وسائل الشیعه تألیف شیخ حر عاملی ، مستدرك الوسائل تألیف آیت الله نوری و بالاخره بحارالانوار تألیف مرحوم علامه مجلسی .

منبع سوم ؛ اجماع

اجماع یعنی عزم ، تصمیم ، اتفاق آراء و به طور اخص یعنی اتفاق نظر صاحب‌نظران اسلامی .
در این مورد نظریه‌های مختلفی ابراز شده است به شرح زیر :
1- اتفاق نظر همه صاحب‌نظران .

2 - اتفاق نظر اكثریت صاحب‌نظران .
3- اتفاق نظر گروهی صاحب‌نظر ولو در اقلیت .

4ـ اتفاق نظر صاحب‌نظران در یك عصر .

5ـ اتفاق نظر صاحب‌نظران در یك شهر یا كشور .

دلایل اجماع :
برای اجماع دلایل زیادی ذكر شده كه فقط به چند نمونۀ آن اشاره می‌كنیم :
اول‌ـ آیه شریفۀ « وكذلك جعلناكم امة وسطا لتكونوا شهداء علی الناس و یكون الرسول علیكم شهیدا ...» ( آیه 143 سورة مباركه بقره ».
دوم‌ـ آیه شریفة «... فان تنازعتم فی شیء فردوه الی الله و الرسول ...» ( آی 59 سورۀ مباركه نساء ).
سوم‌ـ حدیث نبوی لا تجتمع امتی علی الخطاء .
چهارم‌ـ حدیث نبوی كونوا مع الجامعة .
پنجم‌ـ قاعده السواد الاعظم .

و در اینجا به مناسبت باید از رویه قضائی در اسلام ذكر كنم كه از بحث اجماع مشخص می‌شود كه اجماع نوعی رویه قضائی است و دلیل دیگری هم داریم و آن فرمان حضرت علی ( ع ) به مالك اشتر فرماندار مصر است كه می‌فرمایند : دو قاضی از یك مذهب نباید دو رأی مختلف بدهند اگر چنین رأیی دادند آرای خود را نزد تو بفرستند ، هر كدام را مطابق احكام قرآن و سنت یافتی دستور اجراء بده و اگر در ماندی فقها را جمع كن و نظر آن‌ها را استعلام كن و نظر اكثریت را عمل كن .

منبع چهارم ؛ عقل

از ائمه هدی ( ع ) نقل شده است كه خداوند را بر مردم دو حجت است ؛ حجتی ظاهری و حجتی باطنی . حجت ظاهری ، انبیا و رسل . و حجت باطنی ، عقل‌های مردم است . یعنی خداوند احكام خود را گاهی به وسیله نبی ظاهری و زمانی به زبان عقل ( كه نبی باطنی است ) به مكلفین ابلاغ می‌كند و همان طور كه اقوال و افعال و تقریرات نبی ظاهری ، حجت است و لازم الاجراء ، تشخیص عقل نیز حجت است و موجب قطع و یقین .

ولی در این مورد به دو صورت از منبع عقل استفاده می‌كنیم :
اول‌‌ـ در بدیهیات ؛ كه عقل بدون كمك گرفتن از شرع حكم می‌كند و آن در مواقع حسن و قبح ذاتی است كه در اصول فقه آن را مستقلات عقلیه گویند .

دوم‌ـ مواردی كه به لحاظ جزئی و فرعی و غیر بدیهی بودن با راهنمائی و كمك شرع انور عقل حكم می‌كند ، كه آن‌ها را به لسان فقه استلزامات عقلی نامند .
مثال برای حسن و قبح ذاتی ؛ ناروا بودن ظلم و نیكو بردن عدل . و مثال برای استلزامات عقلی ، مانند واجب بودن مقدمۀ واجب . ولی استفاده از عقل بیشتر در مذهب امامیه است و برادران مسلمان غیر شیعه بیشتر از قیاس استفاده می‌كنند ؛ به این شرح كه اگر در مواردی حكم خدا از قرآن و سنت و اجماع استنباط نشود ، سعی می‌كنند موارد مشابه را كه حكم آن مشخص شده بیابند و با مقایسه ، حكمی هم برای مورد قیاس پیدا كنند ولی این ترتیب در شیعه مورد قبول نیست . تنها قیاسی كه در شیعه مورد قبول است ، قیاس منصوص العله است ، یعنی اگر در حكمی علت وضع در خود حكم ذكر شده باشد و موردی باشد كه همان علت را داشته باشد ، با قیاس حكم آن استنتاج می‌شود .

مثال : چون حكم خمر به علت مسكر بودن ، تحریم است لذا در مقام قیاس هر چیز دیگری كه مسكر باشد حكم به تحریم آن می‌شود . كبری و صغری و نتیجه در این مورد چنین می‌شود : هر مسكری حرام است . آب جو مسكر است . پس آب جو حرام است . در مواردی كه علت در نص ذكر نشده باشد ، آن را قیاس مستنبط العله گویند كه در امامیه پذیرفته نیست .

ناگفته نماند كه منبع اصلی احكام الهی به ترتیب اهمیت عبارت‌اند‌ از : قرآن و سنت و در موارد مالا نص فیه عقل و اجماع.

منابع و مأخذ :
1ـ جعفری لنگرودی ، دكتر محمد جعفر ، مكتب‌های حقوقی در اسلام ، انتشارات ابن سینا ، تهران ، 1353 ، چاپ اول .
2ـ جعفری لنگرودی ، دكتر محمد جعفر ، مقدمه عمومی علم حقوق ، انتشارات گنج دانش ، تهران ، 1362 ، چاپ اول .
3ـ دفتر همكاری حوزه و دانشگاه ، درآمدی بر حقوق اسلامی ، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، تهران ، 1364 ، جلد اول ، چاپ اول .
4ـ داوید ، رنه ، نظام‌های بزرگ حقوقی معاصر ، مركز نشر دانشگاهی ، تهران ، 1362 ، چاپ اول .
5ـ رشاد ، محمد ، اصول فقه ، انتشارات اقبال ، تهران ، 1367 ، چاپ چهارم .
6ـ عرفانی ، دكتر محمود ، حقوق تطبیقی و نظام‌های معاصر ، موسسه انتشارات جهاد دانشگاهی ( ماجد ) تهران ، 1372 ، جلد اول ، چاپ سوم .
7ـ فیض ، دكتر علیرضا ، مبادی فقه و اصول ( مشتمل بر بخشی از مسائل آن دو علم ) انتشارات دانشگاه تهران ، تهران ، 1369 ، چاپ اول .
8ـ كاتوزیان ، دكتر ناصر ، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران ، انتشارات بهنشر ، تهران ، تهران ، شهریور 1370 ، چاپ سیزدهم .
9ـ محقق داماد ، سید مصطفی ، مباحثی از اصول فقه ، دفتر دوم منابع فقه ، انتشارات اندیشه‌های نو در علوم اسلامی ، شماره 10 ، تهران 1369 ، چاپ پنجم .
10ـ محمدی ، دكتر ابوالحسن ، مبانی استنباط و حقوق اسلامی ، دانشگاه تهران ، تهران 1368 ، چاپ ششم .
11ـ مظفر ، محمدرضا ، اصول فقه ، انتشارات حكمت ، تهران ، 1371 ، چاپ دوم ، ترجمۀ هدایی