ورود حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به شهر قم و دفن پیكر مطهر آن بانوی كبریا در این شهر، آثار و بركات فراوانی را به همراه داشته است. از لحظه ورود نبیره رسول الله صلی الله علیه و آله به قم، پیوسته این شهر از جهات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، عمرانی و اقتصادی رو به رشد و پیشرفت نهاده است. تاثیر این واقعه تاریخی را می توان با مطالعه زوایای تاریخی این شهر به دست آورد. بركات این بانوی مجلله در شهر قم آنگاه به اوج خود می رسد كه بدانیم تاثیر وجود آن حضرت در تحولات تاریخی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی نه تنها در محدوده یك شهر بلكه گاهی در كل كشور ایران بوده و یا حداقل وقایع وحوادث كشور ایران به نوعی مرتبط با شهر قم می باشد.
بركات حضرت معصومه در شهر قم و تاثیر این شهر بر كل ایران آنچنان مهم بوده و هست كه سال ها دل و دیده میلیون ها زائر و مجاور و جهانگرد را به خود مشغول داشته است. این تاثیر نه تنها برای زائران مشتاقی كه از راه های دور به عشق زیارت مرقد مطهر این دخت عصمت و یادگار امام موسی علیه السلام با ارادت خالصانه به این مكان مقدس می شتابند ملموس است بلكه حتی برای كسانی كه با انگیزه های غیر مذهبی وارد این مكان شده اند و یا از این دیار عبور كرده اند، پرجاذبه و شگفت انگیز بوده است. در عظمت و شكوه ظاهری این بارگاه مقدس، حقیقت و معنویت خاصی نهفته است كه ناخود آگاه هر بیننده ای را به سوی آن متوجه ساخته و دل و دیده اش را صید می كند.
در اینجا اعترافات چند تن از افراد خارجی را كه در قرن های گذشته از قم دیدن كرده و در لابلای سخنان خود به نقش ارزنده این بانوی ملكوتی و تاثیر بارگاه آن حضرت در شهر قم اشاره كرده اند، مرور می كنیم.
«اوژن فلاندن» جهانگرد فرانسوی و دانشمندی كه در زمان محمد شاه قاجار در سال های 1219 و 1221 شمسی به اتفاق هموطن هنرمند خود «پاسكال كست» به ایران آمده است، در مورد اهمیت و نقش شهر قم و مرقد مطهر حضرت معصومه علیها السلام چنین می نگارد: «مقبره فاطمه كه ایرانی ها «معصومه» می نامند در تمام مشرق، احترامی به سزا دارد و مردم از اكناف به زیارتش می آیند، فاطمه نوه علی است. از پادشاهان ایران، شاه عباس دوم، شاه صفی و فتحعلی شاه در قم مدفونند. تیمور لنگ به قم چندان لطمه نرسانده و شاید از بركت فاطمه باشد». (1)
«كارل بروگش» جهانگرد آلمانی نیز كه اوضاع ایران را در سده نوزدهم میلادی از دید مادی خود بررسی كرده است، در مورد عظمت ظاهری شهر قم و حضرت معصومه علیها السلام چنین می گوید: «دورنمای قم به معنای واقعی كلمه از فاصله چند میلی می درخشد، زیرا گنبد زیارتگاه این شهر را با ورقه هایی از طلا پوشانده اند كه نور آفتاب را به شكل خیره كننده ای منعكس می كند. شاهان ایران علاقه زیاد دارند به این كه گنبد بناهای مقدس را با ورقه های طلا و نقره بپوشانند. طلا كاری ها و نقره كاری های زیبای ضریح مقدس واقعا چشم را روشن می كنند. خدمتكارانم پیوسته از شكوه و جلال گنبد و مقبره فاطمه در قم سخن می گفتند.
نه فقط زندگان بلكه مردگان نیز به سوی این مزار جلب می شوند؛ زیرا بسیاری از ایرانیان وصیت می كنند كه پس از مرگ در جوار این بانوی مقدس دفن شوند. قم مدفن قدیسین هم هست. بنا به گفته اهالی محل، قم دارای 444 امامزاده كوچك و بزرگ است.» (2)
به هر حال بعد از ورود حضرت معصومه علیها السلام به قم و دفن پیكر مطهر آن حضرت در این سرزمین مقدس، علویان و سادات بیشتری به این شهر روی آوردند، توجه شیعیان به این نقطه فزونی یافت و علما و مشاهیر شیعه در طول تاریخ به این مكان مقدس توجه نشان دادند، مهاجرت به این شهر زیاد شد و موقعیت مذهبی قم تثبیت و استحكام تاریخی یافت.
قم با این ویژگی ها در میان شهرهای شیعه نشین از شهرت جهانی برخوردار شد و یكی از شهرهای مهم جهان اسلام به شمار آمده و از مراكز مهم فرهنگی و فقهی شیعه گردید و از همه مهم تر به عنوان هسته مركزی و پایگاه اصلی بزرگترین و باشكوهترین انقلاب در تاریخ جهان گردید.
در اینجا به فهرست برخی از نتایج ورود حضرت معصومه علیها السلام به شهر قم می پردازیم:
1- گسترش شهر قم
شهر قم به تدریج از شمال شرقی، به جنوب غربی كه محل دفن آن حضرت بود كشیده شد به طوری كه حرم فاطمه معصومه علیها السلام كه در حاشیه شهر قرار داشت، امروزه در مركز شهر و در آبادترین قسمت آن واقع است.
2- مورد توجه شدن قم
توجه پادشاهان و حاكمان و طبقات گوناگون مردم به این شهر و كوچ بسیاری از افراد مشتاق اهل بیت علیهم السلام برای اقامت در آن، به خاطر مدفون بودن حضرت معصومه علیها السلام در این شهر است.
3- استحكام مذهبی قم
قم از جنبه مذهبی استحكام ویژه ای یافته و مركز روحانیت شیعه شد. و عده ای از بزرگترین علمای شیعه از آنجا برخاسته یا در آن اقامت كردند.
4- كثرت سادات در شهر قم
بعد از دفن حضرت معصومه علیها السلام عده بسیاری از فرزندزادگان امام حسن و امام حسین و موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا علیهم السلام و از فرزندان محمد حنفیه و زید بن علی بن الحسین علیهم السلام و اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام از اطراف به قم روی آورده اند. از آنجا كه این شهر از ابتدا مورد نظر آل علی علیهم السلام بوده است و مردم قم نسبت به اولاد پیغمبر صلی الله علیه و آله ارادت و علاقه خاصی داشته اند، به تدریج بعد از ورود حضرت معصومه علیها السلام از نظر كثرت سادات، موقعیت بی نظیر و یا كم نظیری یافته است.
امروزه كثرت سادات قم، به خوبی محسوس و مشهود است و چند محله به نام علویان وسادات است كه بیشتر آن ها سید هستند، از جمله محله سیدان، محله موسویان و محله موسی سلام بر مردم قم! خداوند شهرهای آنان را با باران سیراب كند و بركت ها را بر آنان نازل كند و بدی های آنان را به خوبی مبدل گرداند. آن ها اهل ركوع و سجود و قیام و قعودند. آنان فقیه و دانشمند و اهل درك حقایق و روایت و عبادت نیكو هستند.
مبرقع و همچنین وجود سادات برقعی و رضوی و چاووشی و غیره نشانگر این حقیقت می باشد.
5- توجه به امور امامزادگان
مردم قم از اوایل قرن سوم هجری كه فاطمه معصومه علیها السلام در قم مدفون شد، در بزرگداشت مقابر اولاد پیامبر صلی الله علیه و آله همان تلاش را كردند كه در زمان حیاتشان از آنان به عمل می آوردند. ساختن بناهای مجلل و بارگاه و گنبد و وقف اموال در این راه از جمله این تلاش هاست. در دوره صفویه و قاجاریه، بعضی از جهانگردانی كه به ایران آمده و از قم عبور كرده اند، در سفرنامه های خود امامزادگان قم را وصف نموده و حتی در پاره ای از آن ها در تعداد امامزادگان افراط كرده اند.
6- پرورش علمای بزرگ در شهر قم
یكی دیگر از بركات فاطمه معصومه علیها السلام، پرورش عالمان و اندیشمندان بزرگ در این شهر می باشد كه به نام بعضی از آنان اشاره می شود:
- علی بن حسین بن بابویه قمی، پدر شیخ صدوق یا صدوق اول؛
- محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق و نویسنده نزدیك به 300 كتاب در اصول و فروع؛
- محمد بن حسن صفار، از یاران نزدیك امام حسن عسكری علیه السلام؛
- احمد بن اسحاق قمی، وكیل امام عسكری علیه السلام در قم و سازنده مسجد معروف امام به دستور آن حضرت؛
- احمد بن ادریس قمی، از محدثان شیعی؛
- زكریا بن آدم، از اصحاب امام رضا علیه السلام؛
- ابوعبدالله محمد بن خالد برقی، ادیب، محدث و نویسنده كتاب های مهمی همچون: التنزیل و التعبیر، كتاب العلل، كتاب یوم و لیله (3) ؛
- احمد بن محمد بن خالد برقی، منسوب به برقرود قم و نویسنده كتاب های فراوانی همچون: المحاسن، كتاب التبلیغ و الرساله، كتاب التراحم و التعاطف، و سایر تالیفات وی كه به ده ها جلد بالغ می شود (4) ؛
- علی بن ابراهیم قمی، مفسر معروف؛
- خواجه نصیر الدین طوسی جهرودی معروف به استاد البشر و از افتخارات جهان اسلام؛
- صدر المتالهین شیرازی، كه آثار برجسته فلسفی از جمله: اسفار اربعه، شواهد الربوبیه، شرح كافی و... را پدید آورد؛
- ملا عبد الرزاق لاهیجی، فیلسوف وحكیم نامدار شیعه در قرن 11 و صاحب كتاب های شوارق الالهام و گوهر مراد؛
- حاج ملا مهدی قمی نراقی، نویسنده جامع السعادات؛
- میرزا ابوالقاسم قمی (میرزای قمی) ، صاحب قوانین و دارای كرامات بی شمار.
وصدها عالم و دانشمند و شاعر و وزیر و مورخ و رجال علمی و مردان سیاست و وزارت از این خطه ظهور نموده اند كه تفصیل آن در جای خود بیان شده است. (5)
7- حوزه علمیه قم
یكی دیگر از بركات مزار مقدس بانوی دو عالم، حضرت معصومه علیها السلام در شهر قم، رونق گرفتن حوزه علمیه می باشد. تاریخ این كانون علم و فقاهت به قرن ها قبل بر می گردد. ابراهیم بن هاشم قمی، سعد بن عبدالله قمی، احمد بن اسحاق قمی، علی بن بابویه قمی و ده ها محدث و عالم شیعی از اوایل قرن سوم هجری به بعد، زمینه گسترش علم و ادب و حدیث را در این شهر ایجاد كرده بودند. این حوزه علمی كم و بیش تداوم داشت و ترویج علم در این شهر همچنان در طول تاریخ ثمرات پرباری به همراه می آورد تا آنكه مرحوم میرزای قمی عالم جلیل القدر عصر قاجار، به این شهر روی آورد و به حركت علمی این دیار شتاب بخشید.
هجرت ملاصدرا فیلسوف نامی شیعه به قم چهره دیگری به این حركت داد. سكونت مرحوم فیض كاشانی در قم و تاسیس مدرسه فیضیه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام، رشد فكری و فضای علمی این شهر را دگرگون نمود.
این رشد علمی همچنان رو به بالندگی بود تا در سال 1315 شمسی مرحوم شیخ عبدالكریم حائری پرچمدار علم و فضیلت از اراك به قم آمده و روحی تازه به كالبد این كانون فقاهت و معنویت دمید. اقبال آیت الله العظمی بروجردی رحمه الله به قم، فعالیت های فرهنگی واجتماعی را در این شهر تسریع نموده و همچنین ورود مراجع و دانشمندان بزرگ شیعی و همراهی آنان با حركت حوزه علمیه در شكوفائی آن نقش به سزایی داشت.
امروزه به بركت معنوی حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، مجمع بزرگی از مراجع، آیات عظام و فقیهان و مجتهدان در این شهر نورانی و ملكوتی ایجاد شده است كه مورد توجه جهانیان می باشد.
هم اكنون خیل عظیمی از طلاب و دانش پژوهان علوم اسلامی در این حوزه مقدسه به تحصیل و تدریس اشتغال دارند كه با زعامت مراجع تقلید و تدبیر مدیریت حوزه علمیه قم برنامه ریزی های خاصی برای توسعه و بارور نمودن هرچه بیشتر علوم اسلامی و تخصصی نمودن آن در حال انجام است كه آینده روشن و بالنده تری را نوید می دهد. لازم به ذكر است این رونق علمی شهر قم را امام صادق علیه السلام ده ها سال قبل از ورود حضرت معصومه علیها السلام به شهر قم، پیش بینی كرده و فرموده بود: «زمانی می رسد كه از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر می شود، تا جایی كه این شهر اسوه و الگوی شهرهای دیگر گشته و هیچ كس در روی زمین باقی نمی ماند كه از قم به او بهره های علمی و دینی نرسد تا آنكه زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا رسد». (6)
8- انقلاب اسلامی ایران
از مهم ترین ویژگی های شهر قم و آثار و بركات حضرت معصومه علیها السلام تشكیل هسته های مركزی انقلاب اسلامی ایران در این نقطه حساس كشور می باشد. شهر قم بستر قیام و انقلاب و پرورشگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران است.
اكثر حوادث انقلاب اسلامی با این شهر مرتبط بوده است و البته به وقوع چنین حادثه ای در شهر قم در گفتار ائمه اطهار علیهم السلام نیز اشاره شده است و روایت معروف حضرت كاظم علیه السلام در این مورد، قابل انطباق با انقلاب اسلامی ایران است. مطمئنا اگر انقلاب با عظمت اسلامی - كه از شهر قم ریشه گرفته و موج آن تمام نقاط عالم را تحت تاثیر قرار داد - مصداق منحصر به فرد این گفتار زیبا نباشد، حتما یكی از مصادیق آن خواهد بود؛ چراكه ویژگی های مورد ستایش امام هفتم علیه السلام دقیقا در مورد رهبر و مردم ایران صادق می باشد. آن ویژگی ها عبارتند از:
1- رهبر آنان مردی از اهل قم است.
2- رهبر آنان مردم را به سوی حق می خواند.
3- پیروان و طرفداران او اراده و استقامتی قوی و آهنین دارند.
4- خستگی در آنان راه ندارد.
5- طوفان های حوادث آنان را متزلزل نمی كند.
6- توكل بر خدا دارند.
7- به خاطر پارسایی پیروزند.
متن روایت چنین است كه امام موسی كاظم علیه السلام فرمود: «رجل من اهل قم یدعوا الناس الی الحق، یجتمع معه قوم كزبر الحدید، لاتزلهم الریاح العواصف و لا یملون من الحرب و لایجبنون و علی الله یتوكلون والعاقبة للمتقین؛ مردی از اهل قم [به پا می خیزد و] مردم را به حق فرا می خواند. گروهی به یاری او بر می خیزند كه مانند قطعه های آهن هستند، تندبادها [ی حوادث و مشكلات] آنان را متزلزل نمی كند و از جنگ خسته نمی شوند و نمی ترسند و بر خدا توكل می كنند. پیروزی نهایی از آن پرهیزكاران است.» (7)
این نوشتار را با كلامی از حضرت امام خمینی رحمه الله - كه به این شهر افتخار می كرد - به پایان می بریم:
«قم حرم اهل بیت است. قم مركز علم است. قم مركز تقواست. قم مركز شهادت و شهامت است. از قم علم به همه جهان صادر شده است و می شود و از قم شهادت به همه جا صادر می شود. قم شهری است كه در آن ایمان و علم و تقوا پرورش یافته، و... از زمان ائمه اطهار علیهم السلام مورد توجه اسلام بوده است، و از قم تقوا، شجاعت، شهامت، و همه فضایل به همه جا صادر می شد و صادر خواهد شد.
علمایی كه در قم من ادراك كرده ام، كسانی بودند كه در دنیا نمونه بودند، در علم و در تقوا و من امیدوارم كه ادامه پیدا كند این علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان سلام الله علیه» (8)
پی نوشت:
1) ماهنامه كوثر، ش 9، ص 73 و 74 با اختصار.
2) همان، ش 12، ص 65 و 66. با اختصار.
3) رجال نجاشی، ص 335.
4) همان، 76.
5) برای اطلاعات بیشتر به «تاریخ مذهبی قم» مراجعه شود.
6) بحارالانوار، ج 60، ص 213.
7) همان، ج 57، ص 216.
8) صحیفه امام، ج 13، ص 165.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره30.
