پرسش:
شرایط پذیرش دعا چیست ؟ اینکه در آغاز هر دعا نوشته اند هر کس این را بخواند .... آیا حقیقت دارد ؟ اگر دارد پس چرا بعضی از آن ها بی اثرند ؟ و اگر اثر دارند برای چه کسانی اثر دارند ؟
پاسخ:
برادر گرامی با عرض سلام و آرزوی موفقیت برای شما. از مکاتبه جنابعالی سپاس گزاریم.
استجابت دعا داراي شرايط و نيز موانعى است. پيش از بيان آن، مفهوم دعا و مقدمهاى را متذكر مىشويم:
مفهوم دعا: دعا به معنى «خواندن» است، خواندنى كه به صورت نيايش و سرود و ستايش، يا خواستن و طلب و درخواست مَدَد و نصرت و ياورى.
مقدمه:
انسان مرتبط با خدا مىكوشد از طريق دعا (راز و نياز و مناجات و عبادت) به خدا نزديك شود. وقتى با كسى آشنا شدى و ارتباط پيوسته شما زمينه اعتماد را فراهم ساخت و از دوستان صميمى او به شمار آمدى، در هنگام نياز به خانهاش مىروى. شرط دوستى را به جا مىآوري و ميثاق و محبت را استوار مىسازي. او نيزدر را باز مىكند و شما را در اندرون پذيرايى می‌نمايد و مورد لطف و عنايت ويژه قرار خواهد داد.
براى استجابت دعا نيز بايد شرايطى را مهيا نمود و موانعى را برطرف ساخت. در ذيل به برخى از شرايط و موانع اشاره مىشود:
الف) شرايط استجابت دعا.
1 - ارتباط مداوم با خدا در هر حال:
خداوند به پيامبرش دستور مىدهد كه «نفس خويش را در كمال شكيبايى در هر بامداد و شامگاه به دعا كردن و جلب خشنودى خدا وادار كن».(1)
قرآن كسانى را كه فقط در هنگام گرفتارى و مشكلات دعا مىكنند، مورد نكوهش قرار داده است: «وقتى به انسان گرفتارى و غمى روى مىآورد، ما را در هر حال (خواب و بيدارى، نشسته و ايستاده) بخواند و چون گرفتاريش را برطرف كنيم، برود (و از ارتباط خود با خدا از جهت كميت و كيفيت بكاهد و گاهى قطع نمايد، به گونهاى كه) گويى اصلاً ما را براى گرفتارى كه به او رسيده بود، نخوانده است!».(2)
امام صادق (ع) مىفرمايد: «كسى كه پيشدستى در دعا نكند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعايش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گويند: اين آواز را نشناسيم». در روايت ديگرى آمده كه «به او مىگويند: تا امروز كجا بودى؟!».(3)
در اصول كافى آمده كه خداوند به حضرت داوود(ع) فرمود: «مرا در روزهاى خوش و آسايش ياد كن تا من دعاى تو را در روزهاى گرفتارى و سختى اجابت كنم».(4)
2- دعا بايد از صميم قلب باشد.
تمام ذرات وجود انسان يك چيزى را بخواهد و طلب كند و دل و زيانش با عمل و رفتارش هماهنگ باشد.
3 - اعتماد به خدا و اطمينان به اجابت او:
امام صادق(ع) فرمود: «خدا دعايى را كه از دل غافل و بى خبر برخيزد، مستجاب نمىكند پس وقتى دعا كنى، از عمق دل به او روى آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعايت مطمئن باش».(5)
4 - قطع اميد از غير خدا و اميد و اطمينان به خداوند.
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه يكى از شما بخواهد كه هر چه از خدا درخواست مىكند، خدا به او عطا فرمايد، بايد از همه مردم نااميد و مأيوس گردد و هيچ اميدى جز به درگاه خدا نداشته باشد».(6) او به نقطهاى از ايمان و توكل بايد برسد كه بداند همه قدرتها و علل جهان تحت اراده و قدرت الهى قرار دارند.
پس از خدا بخواهد كه اسباب و علل مادى و معنوى جهان را جهت صلاح و منفعت او قرار دهد.
5 - دعا بايد در كنار تلاش و تدبير باشد.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «الداعى بلا عمل كالرامى بلا وتر؛ كسى كه دعا مىكند و به دنبال آن تلاش و عمل نمىكند، مانند آن است كه بى چله كمان تير مىاندازد».(7)
دعا نمىتواند جاى تلاش و برنامه ريزى در زندگى را بگيرد، بلكه مكمل آن مىتواند باشد.
6 - دعا بايد با حالت تضرع و دلى شكسته باشد.
امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه دلتان شكست، دعا كنيد، زيرا دل تا پاك و خالص نشود، شكسته نمىشود».(8)
7 - مكان دعا در استجابت تأثير دارد، مثلاً دعا در حرم امامان (ع) مخصوصاً حرم امام حسين(ع) و كنار خانه خدا به خصوص مقام حضرت ابراهيم(ع) و كنار حجرالاسود.
8 - زمان دعا: دعاى پنهانى و در تاريكى شب زودتر به اجابت مىرسد، مخصوصاً در قنوت يا سجده نماز «وتر» كه بعد از خواندن هشت ركعت نماز شب و دو ركعت نماز شفع خوانده مىشود.(9)
قرآن مىفرمايد: «پروردگار خود را به حالت تضرع و تذلل و در پنهانى و خفا بخوانيد».
دعا در شبهاى ماه رمضان و رجب و دهه اول ذىالحجه و غير آن دعا را به اجابت نزديك مىكند.
9 - توسل به چهارده معصوم(ع) و آنها را بر پايه آيه شريفه «وابتغوا اليه الوسيله» وسيله و شفيع قرار دادن.
10 - غسل توبه نمايد، سپس با وضو چهار ركعت نماز بخواند در هر ركعت يك مرتبه سوره حمد و سه مرتبه توحيد و يك مرتبه سوره «الناس» و يك مرتبه «فلق» را بخوانيد. بعد از نماز هفتاد مرتبه استغفرالله ربى و اتوب اليه و بعد از هفت مرتبه «لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم» سپس بگوييد: يا عزيز يا غفار اغفرلى ذنوبى و ذنوب جميع المؤمنين و المؤمنات فانه لا يغفر الذنوب الا انت.»(10)
به اين ترتيب شخص در جاده دعا قرار مىگيرد و بايد مراقب باشد تا راه دعا را درست بپيمايد، و به بيراهه نرود. نشانى راه دعا را ذكر خواهيم كرد.
ب) موانع استجابت دعا
امام على(ع) مىفرمايد: «المعصية تمنع الاجابة؛(11) گناه مانع اجابت دعا است».
گناهان سه نوع تأثير منفى در دعا مىگذارند:
1 - لذت دعا و مناجات را سلب مىكنند.
انسان دعا مىكند، اما لذت نمىبرد و رقت قلب پيدا نمىكند.
2 - مانع استجابت دعا مىشوند.
3 - توفيق دعا كردن يا شركت نمودن در مجالس دعا را از انسان سلب مىكنند.
برخى از گناهان در عدم اجابت دعا تأثير بيشتر دارند كه در ذيل به نمونهاى از آنها اشاره مىكنيم.
امام سجاد(ع) فرمود: «گناهانى كه مانع استجابت دعا مىشوند، عبارتند از: بددلى و سوءظن به مؤمنان و كارهاى آنان؛ طينت و درونى ناپاك داشتن؛ نفاق و دورويى با برادران و خواهران ايمانى؛ عدم اطمينان به اجابت دعا؛ تأخير نمازهاى واجب (و نخواندن آن در اول وقت فضيلت) آن كه وقت آن بگذرد؛ بدزبانى و فحاشى و اهانت كردن؛ نزديك نشدن به خدا به وسيله صدقه و كارهاى نيك». (12)
نيز فرمود: «از جمله گناهانى كه مانع استجابت دعا مىگردد، نافرمانى و رنجاندن خاطر پدر و مادر است».(13)
در برخى از روايات، بداخلاقى سبب باز گرداندن دعا معرفى شده است.
علل عدم اجابت دعاها از ديدگاه اميرالمؤمنين(ع)
مردى به حضرت عرض كرد: خداوند مىفرمايد: «ادعونى استجب لكم» پس چرا ما دعا مىكنيم، ولى اجابت نمىشود، حضرت فرمود: چون دلهاى شما در هشت مورد خيانت و بى وفايى كرد:
1 - خدا را شناختيد، ولى حقش را آن گونه كه بر شما واجب بود، ادا نكرديد. از اين رو آن معرفت به كار شما نيامد.
2 - به پيامبر خدا ايمان آورديد، ولى در عمل با سنت و روش او مخالفت كرديد، پس ثمره ايمان شما چه شد؟
3 - كتاب خدا (قرآن) را خوانديد، ولى در عمل با آن مخالفت كرديد.
4 - گفتيد ما از آتش دوزخ مىترسيم، ولى در همه حالات به واسطه گناهان خود به سوى جهنم مىرويد.
5 - گفتيد ما به بهشت تمايل و رغبت داريم، ولى كارهايى انجام مىدهيد كه شما را از بهشت دور مىسازد.
6 - نعمتهاى خدا را استفاده مىكنيد، ولى شكر و سپاس گزارى نمىكند.
7 - خداوند فرمود: شيطان دشمن شما است، شما نيز او را دشمن گيريد.(14) شما به زبان او را لعن مىكنيد، ولى در عمل با او دوستى مىنماييد و از او اطاعت مىكنيد.
8 - عيبهاى مردم را برابر ديدگانتان قرار داديد و عيبهاى خود را پشت سرانداختيد، در نتيجه كسى را ملامت مىكنيد كه خود به ملامت سزاوارتر از او هستيد.
با اين وضع چه دعايى از شما مستجاب گردد، در صورتى كه شما راهها و درهاى دعا را به روى خود بستهايد؟!
«پس تقوا پيشه كنيد؛ كارهايتان را اصلاح كنيد؛ امر به معروف و نهى از منكر كنيد تا خدا دعايتان را مستجاب كند.(15)
راه دعا از ديدگاه امام صادق(ع)
شخصى خدمت امام صادق(ع) عرض كرد: دو آيه در قرآن است كه تأويل و معناى آن را نمىدانم. يكى «ادعونى استجب لكم» است، كه ما هر چه دعا مىكنيم، اجابت نمىشود. حضرت فرمود: «من سر عدم اجابت دعايتان را به شما مىگويم. اگر تو خدا را در آن چه دستور فرموده اطاعت كنى و آن گاه او را بخوانى، دعايت را اجابت مىكند، ولى تو با (دستورهاى) او مخالفت كرده، نافرمانىاش مىكنى. او نيز اجابت نمىكند. با اين حال، اگر خدا را از راهش بخوانى - اگر چه گناهكار باشى - خدا دعايت را مستجاب مىكند».
آن شخص پرسيد: راه دعا چيست؟ فرمود: «نماز (16) كه خواندى، ابتدا تمجيد كرده، او را به بزرگى مىستايى و به هر نحو كه مىتوانى، حمد و ستايش مىكنى، سپس بر پيامبر(ص) و آلش درود مىفرستى و به تبليغ رسالتش گواهى مىدهى، و بر ائمه هدى سلام مىدهى، آن گاه نعمتهاى خدا را بر خود مىشمارى و او را به خاطر آنها ستايش و شكر مىكنى. بعد به گناهان خود يكايك اعتراف مىكنى و هر كدام را كه به ياددارى، اقرار مىنمايى. هر كدام را به خاطر ندارى، به طور سربسته به زبان مىآورى و از همه گناهان به درگاه خدا توبه مىكنى و تصميم مىگيرى كه ديگر گناه نكنى و از روى پشيمانى و صدق نيت و خلوص، و در بيم و اميد از آنها
استغفار و طلب آمرزش مىكنى، سپس مىگويى: «اللهم انى أعتذر اليك من ذنوبى و استغفرك و أتوب اليك فأعنى على طاعتك و وفّقنى لما اوجبت علىّ من كل ما يرضيك فانى لم أر أحداً بلغ شيئاً من طاعتك الا بنعمتك عليه قبل طاعتك، فأنعم علىّ بنعمة أنال به رضوانك و الجنةَ. بعد از رعايت اين مراتب، حاجت خود را بخواه، كه اميدوارم خدا نااميدت نكند و حاجتت را برآورد».(17)
چند تذكر:
1 - گاهى با وجود تمام شرايط دعا، دعا مستجاب نمىشود، چون به مصلحت ما نيست، يعنى چيزى را طلب مىكنيم كه به سود ما نيست، اگر چه مىپنداريم به نفع ما و خير است.(18)
2 - گاهى دعا مستجاب مىشود، ولى از روى مصالحى تحقق عملى آن به تأخير مىافتد، حتى ممكن است تا بيست سال طول بكشد تا محقق گردد.
3 - در روايت است خداوند وقتى بندهاى را دوست داشته باشد، اجابت دعاى او را به تأخير مىاندازد تا بندهاش با او راز و نياز گويد.
از اين رو مؤمنان ثابت قدم هيچ گاه از تكرار دعا مأيوس نمىشوند، بلكه مىگويند:
دست از طلب ندارم تا كام من برآيد
يا جان رسد به جانان يا جان ز تن درآيد.
4- گاهي اجابت دعاها در آخرت به صورت پاداش نمايان مي شود و در دنيا خواسته اش بنابر مصالحي داده نمي شود. اگر كسي بداند خداوند در عوض عدم اجابت دعا در دنيا، چه پاداشي براي او در آخرت در نظر گرفته است، هرگز نا اميد نمي شود. امام صادق(ع) مي فرمايد: «روز قيامت خداوند متعال مي فرمايد: اي بندة من! تو مرا خواندي و من اجابتت را به تأخير انداختم. اكنون ثواب و پاداش تو چنين و چنان است. پس مؤمن آرزو مي كند كه كاش هيچ دعايي از او در دنيا اجابت نمي شد، براي آن ثواب و پاداش نيك كه مي بيند».(5)
از روايات استفاده مي شود كه هيچ دعايي بي اثر نيست و هر دعايي در دنيا و آخرت تأثير مناسب خود را دارد.
امام سجاد(ع) مي فرمايد: «دعاي مؤمن يكي از سه فايده را دارد: يا براي او در آخرت ذخيره مي گردد ، يا در دنيا برآورده مي شود ، يا بلايي را كه مي خواست به او برسد، از وي مي گرداند».(6)
علاوه بر مطالب ياد شده، هميشه به اين نكته توجه داشته باشيد كه نماز و روزه و دعا و غيره، مطلوبيت ذاتي دارند و فلسفه دعا تنها بر آوردن حوائج به ويژه خواسته هاي دنيوي نيست، بلكه خود دعا و مناجات با خدا، صرف نظر از اجابت يا عدم اجابت، ارزش دارد و به اصطلاح طلب مهم تر از مطلوب است.(7)
1 - كهف (18) آيه 28.
2 - يونس (10) آيه 12.
3 - اصول كافى، ج 4، ص 219.
4 - بحارالانوار، ج 93، ص 381.
5 - بحارالانوار ج 93، ص 305.
6 - عدة الداعى، ص 97.
7 - عدة الداعى، ص 97.
8 - مكارم الاخلاق، ص 315.
9 - پيامبر(ص) فرمود: «براى خدا منادى هست كه هنگام سحر ندا مىكند: آيا دعا كنندهاى هست تا اجابت نمايم؟ آيا استغفار كنندهاى هست تا مورد بخشش قرار دهم؟ آيا درخواست كنندهاى هست تا به او عطا نمايم؟» رساله «لقاءالله»، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، ص 119.
10 - همان، ص 87.
11 - غررالحكم، ترجمه محمد على انصارى، ج 1، ص 32.
12 - معانى الاخبار، ص 271، به نقل از كيفرگناه و عواقب آن، سيد هاشم رسولى محلاتى.
13 - همان، ص 270.
14 - مؤمن (40) آيه 60.
15 - بحارالانوار، ج 93، ص 376 و 377.
16 - غسل و نماز توبه به كيفيتى كه ذكر شد.
17 - فلاح السائل، ص 38 و 39.
18 - قرآن كريم در اين مورد مىگويد: «چه بسا چيزى را خوش نداريد، حال آن كه خير و منفعت شما در آن است و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آن كه شر و ضرر شما در آن است. خدا مىداند، ولى شما نمىدانيد». سوره بقره، آيه 216.
5. همان، ص 247.
6. تحف العقول، ص 202.
7. مصباح يزدي، بر درگاه دوست، ص 56.
